Məqalədə Kuonamsk lay dəstəsinin (Şərqi Sibir) yanar şistlərinin qazaoxşar məhsullarının termiki destruksiya və mexaniki emal ilə ayrılması və tərkibi haqqında məlumatlar təqdim edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, yanar şistlərin tərkib hissələrinə termiki ayrılması onların mexaniki emalı ilə müqayisədə qaz fazasının daha çox ayrılmasına gətirib çıxarır. Hesablamalar göstərmişdir ki, termoliz qazı yanar şistlərin mexaniki emal olunmuş qazaozşar məhsulları ilə müqayisədə daha çox istiliktörətmə qabiliyyətinə malikdir.

Nəzəri tədqiqatlar əsasında lay və kompozitin parametr və süzülmə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq təcridedici tamponaj materialın laydan çıxarılma vaxtını təyin edən analitik düstur müəyyən edilmişdir.

İşlənmənin son mərhələsində olan neft yataqlarının əksəriyyətində quyuların məhsulu yüksək sulaşma dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələdə hasil olunan məhsulun sulaşması 70-98%- ə, sulaşmanın illik artım tempi isə 3-7%-ə çatır. Nəticədə bir çox yataqların neftverimi 30-40%-dən çox olmur. Digər tərəfdən, quyulardan neftlə birlikdə çıxarılan lay suları atmosferə və yer səthinə zərərli təsir göstərərək, ekoloji tarazlığın kəskin şəkildə pozulmasına səbəb olur.

Məqalədə magistral nasoslarının işə salınması (dayandırılması) ilə neftvurmanın məhsuldarlığının dəyişməsi zaman magistral neft kəməri borularının gərginlik-deformasiya vəziyyəti nəzərdən keçirilir. Boruların divarlarındakı daha böyük əlavə gərginliyin neft kəmərlərinin daxilindəki təzyiqin kəskin dəyişməsi parametrlərindən, boruların geometrik xarakteristikasından və metalın mexaniki xüsusiyyətlərindən analitik asılılıqları alınmışdır. Divarlarının qalınlığı bərabər və müxtəlif olan boruların birləşmələrinin, deformasiyaya qarşı böyük sərtliyə malik avadanlıqlarla boruların birləşmələrinin kəsikləri üçün analitik asılılıqlar alınmışdır. Göstərilmişdir ki, bir sıra hallarda əlavə gərginliklər boruların bütövlüyü və magistral neft kəmərinin istismarının etibarlılığı üçün təhlükə doğuracaq ölçülərə çatır. Yüksək gərginliklərin aşağı salınması üzrə tədbirlərin işlənməsinin zəruriliyi qeyd edilmişdir.

«Neft Daşları» yatağında qazlift rejimində istismar olunan sulaşmış quyu məhsullarının korroziya aqressivliyinin təyin olunması üzrə tədqiqat işləri aparılmışdır. Qazlift rejimində işləyən sulaşmış quyuların məhsullarının kimyəvi və mikrobioloji analizi nəticəsində Cl^-, SO₄^2-, Fe³⁺ ionları, H₂S kimi aqressiv komponentlərin, çoxlu miqdarda sulfatreduksiyaedici (SRB) və dəmir bakteriyalarının olması müəyyən olunmuşdur. Lay sularının Sulinə görə təsnifatına əsasən 4 halda kalsium–xloridli, qalanı əsasən natrium-hidrokorbonat tipli olması müşahidə olunmuşdur. «Neft Daşları» yatağında istismarda olan sulaşmış hasilat quyularının yeraltı neftmədən avadanlıqlarında korroziya prosesinin əsasən ümumi və pitinq korroziyası olmaqla getməsi təyin olunmuşdur. Bu isə öz növbəsində lokal dağılma və deşilmələr ilə müşayət olunur. «Neft Daşları» yatağının yeraltı quyu avadanlıqlarının qəzasız istismarı və korroziyadan mühafizəsi üçün asan və iqtisadi cəhətdən səmərəli olan bakterisid–inhibitor mühafizəsindən istifadə olunmasını daha effektiv hesab etmək olar.

Neftqaz istehsalı müəssisələrində maşın aqreqatlarının sıradan çıxması iqtisadi və ekoloji cəhətdən əhəmiyyətli zərərlərlə müşayiət olunan qəza vəziyyətlərinin yaranmasına gətirib çıxara bilər. Müasir şəraitdə sahə müəssisələrində sənaye təhlükəsizliyinin təminatı məsələsi cari texniki vəziyyəti identifikasiya etməyə və maşın aqreqatlarının qalıq resursunu proqnozlaşdırmağa imkan verən inteqral meyarların istifadəsini tələb edir. Maşın aqreqatlarının texniki vəziyyətinin və istismar təhlükəsizliyinin müasir intellektual idarəetmə sisteminin yaradılması üçün onların cari texniki vəziyyətini və qalıq resurslarını inteqral qiymətləndirməyə imkan verən meyarlar lazımdır. İstismar şəraitini, istehsalatın yanğın və partlayış təhlükəsi faktorlarını, istismar müddətini, istismarın etibarlılığının təminatı üçün riskləri və xərcləri nəzərə alan inteqral meyarlarının istifadəsi ilə neft-qaz istehsalında maşın aqreqatlarının texiniki vəziyyətinin kompleks qiymətləndirilməsi məsələləri kifayət qədər tədqiq edilməmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, neft-qaz kompleksi obyektlərində qəza vəziyyətlərinin qarşısını almağa imkan verən, maşın aqreqatlarının texniki vəziyyətinin və resurslarının qiymətləndirilməsi üçün inteqral meyarların işlənməsi aktual məsələ kimi göstərilir.

Məqalə ilkin enerji mənbələrinin təhlilinə və istifadəsinin genişləndirilməsi perspektivlərinə həsr olunub. Ənənəvi və alternativ enerji mənbələri nəzərdən keçirilmiş, onların istifadə istiqaməti nöqteyi-nəzərindən tipologiyası verilmişdir. Xüsusən 3 qrup seçilmişdir: ənənəvi karbohidrogen mənbələri, qeyri-ənənəvi karbohidrogen mənbələri və alternativ bərpaolunan enerji mənbələri. Müxtəlif enerji mənbələrinə olan tələbatı və onların rəqabətə davamlılığını qiymətləndirmək üçün iki göstəricinin tətbiqi əsaslandırılmışdır – enerji rentabelliliyi (EROI) və ilkin enerji mənbəyinin istifadəsinin bazar qiyməti. Hər üç qrup enerji mənbəyi üzrə XX əsrin ikinci yarısı üçün olan göstəricilərin dəyişmə dinamikasının təhlili aparılmış və XXI əsr üçün həmin göstəricilərin sonrakı dəyişikliklərinin proqnozu verilmişdir. Gələcəkdə ənənəvi karbohidrogen mənbələrinin qiymətinin artması və enerji rentabelliyinin aşağı düşməsi, qeyri-ənənəvi karbohidrogen mənbələri və alternativ bərpaolunan enerji mənbələrinin qiymətinin əhəmiyyətli dərəcədə enməsi və enerji rentabelliyinin artması proqnozlaşdırılır. Ənənəvi ilkin enerji mənbələrinin alternativ mənbələrlə əvəz edilməsi proqnozu verilir. Nəticədə külək, günəş və digər alternativ bərpaolunan enerji mənbələrinin fəal mənimsənilməsinin zəruriliyi göstərilmişdir. Qeyri-ənənəvi karbohidrogen xammal elektrik enerjisinin istehsalı üçün yanacaq və mühərrik yanacağı bazarlarında mineral sərvətlərin bir müddət də liderlik etməsinə imkan verəcəkdir, lakin uzunmüddətli perspektivdə ona ilk növbədə neftkimya üçün xammal kimi baxmaq lazımdır.

Şist qaz quyularının konstruksiyasının modelləşdirilməsi zaman axın modelinin seçimi, hidravlik çatının modelləşdirilməsi və absorbsiya olunmuş qazın mövcudluğu kimi qeyri-müəyyənlikliklər vardır. Aparılan tədqiqat işinin məqsədi bu faktorların şist qazlarının hasilatına təsirini müəyyən etməkdən ibarətdir. İql Ford hövzəsindəki çoxmərhələli hidroyarılmaya məruz qalmış üfiqi quyunun modeli qurulmuş və onun əsasında qaz hasilatı tarixi bərpa edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, ikiqat və çoxməsaməli modelin, ani və zamandan asılı olan sorbsiyanın seçimi şist qaz hasilatının proqnozlaşdırılmasında mühüm əhəmiyyətə malik faktorlardır. Bununla yanaşı mənfi skin-faktor və diskret çatlar qaz hasilatına əhəmiyyətli şəkildə az təsir göstərir. Eyni zamanda əldə edilmişdir ki, məhsulda sərbəst qazın payının azalması ilə hasilatın aşağı düşməsi də yüksəlir.

Yeni N² -(6-aminopiridin-2-il)-N⁶ -(piridin-2-il)piridin-2,6-diamin (H3tptra) (1) liqandı, onun protonlaşmış analoqu [H₄tptra](ClO₄) (2), mis(II) (3), nikel(II) (4), dəmir(II) (5) və kobalt(II) (6) kompleksləri sintez edilib, quruluşları müəyyənləşdirilib. Protonlaşmış liqand kationunun (2) anti-anti-sin-anti-sin konformasıyasına malik olduğu tapılmışdır. (3) kompleksində H3tptra Cu(II) ionuna kvadridentat liqand kimi koordinasiya olunur. Kompleksdə Cu(II) ionu heksakoordinasiya olunub, dartılmış oktaedrik həndəsi ətrafa malikdir. Perxlorat anionları aksial vəziyyətlərdən zəif koordinasiya olublar. Ni(II), Fe(II) və Co(II) komplekslərində iki liqand molekulu metal ionuna tridentat ion kimi birbaşa bağlanir və MN₆ xromoforunu əmələ gətirir. Hidrogen rabitələrinin hesabına (2) birləşməsi 1D, (3) kompleksi isə 3D supramolekulyar quruluş əmələ gətirirlər. Cu(II) kompleksinin EPR spektri iki ⁶³Cu və ⁶⁵Cu (hər ikisi üçün I = 3/2) paramaqnit izotoplarından yaxşı ayırdedilmiş ifrat incə quruluşa malikdir (g = 2.128 və A⁰ = 62.7 × 10^-4 sm^-1). Bu kompleksin EPR spektri 77 K temperaturda cütləşməmiş elektronun azot ¹⁴N(I=1) atomları ilə qarşılıqlı təsirindən də həmçinin ifrat incə quruluşa malikdir (A_// N = 16 × 10^-4 sm^-1 və A_⊥ N = 9 × 10^-4 sm^-1). (6) kompleksinin maqnit xassələrinin Küri-Veys qanuna tabe olması müəyyən olunub (g = 2.49 və θ = −3.71 K).