SOCAR Proceedings
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin "Neftqazelmitədqiqatlayihə" İnstitutunun rəsmi nəşri olan "SOCAR Proceedings" jurnalı 1930-cu ildən nəşr edilir və neft–qaz sənayesinin mütəxəssisləri, aspirantları və elmi işçiləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Jurnal beynəlxalq sitatgətirmə sistemi Scopus, Rusiya Elmi Sitatgətirmə İndeksi və EI’s Compendex, Petroleum Abstracts (Tulsa), Chemical Abstracts, Inspec xülasələndirmə sistemlərinə daxildir.
2017-ci ildə beynəlxalq indekslədirmə və xülasələndirmə sistemi Emerging Sources Citation Index daxil olunub.
V. Y. Kərimov1,2, R. N. Mustayev1, E. A.Lavrenova1, P. A. Romanov1
Məqalədə, Qara dəniz-Xəzər regionunun plitə çexolunda inkişaf etmiş generasiya-akkumulyasiya sistemlərinin təkamülü ilə bağlı mezo-kaynozoy kompleksində karbohidrogenlərin yığımlarının yerləşdirilməsinin qanunauyğunluqlarına baxılmışdır. Plitə çexolu, eləcədə mezozoy generasiyaakkumulyasiya sistemlərinin elementləri Alp struktur-geodinamik sistemlərinin strukturunda formalaşmağa başlamışdır. Struktur-geodinamik sistemlərin sahə üzrə paylanmasının təhlili göstərir ki, çöküntü hövzələrinin maksimal inkişafı, əvvəllər mövcud olan hövzələrin sahələrinin genişlənməsi və yeni deposentrların meydana gəlməsi ilə səciyyələnən, transqressiv təbaşir dövrü ilə əlaqəlidir. Bu zaman iki qrup hövzə ayrılır. Birinci qrupa Karkinit, Böyük Qafqaz, Qərbi Kuban, Mərkəzi və Terek-Xəzər hövzələri daxildir. İkinci qrupa İndolskiy, Şərqi Kuban, Berdyanskiy, Şimalı Azov, Qərbi Stavropol, Qudilovskiy, Ustyurtskiy deposentrları aiddir. Generasiya-akkumulyasiya sistemlərinin təkamülünün xüsusiyyətlərini müəyyən edən ən əhəmiyyətli hadisələr müasir dövrlə əlaqələndirilir.
Açar sözlər: Qara dəniz-Xəzər regionu; çöküntü hövzələrin inkişafı; struktur-geodinamik sistem; tektonik şərait; neftlilik-qazlılıq əlamətləri.
Məqalədə, Qara dəniz-Xəzər regionunun plitə çexolunda inkişaf etmiş generasiya-akkumulyasiya sistemlərinin təkamülü ilə bağlı mezo-kaynozoy kompleksində karbohidrogenlərin yığımlarının yerləşdirilməsinin qanunauyğunluqlarına baxılmışdır. Plitə çexolu, eləcədə mezozoy generasiyaakkumulyasiya sistemlərinin elementləri Alp struktur-geodinamik sistemlərinin strukturunda formalaşmağa başlamışdır. Struktur-geodinamik sistemlərin sahə üzrə paylanmasının təhlili göstərir ki, çöküntü hövzələrinin maksimal inkişafı, əvvəllər mövcud olan hövzələrin sahələrinin genişlənməsi və yeni deposentrların meydana gəlməsi ilə səciyyələnən, transqressiv təbaşir dövrü ilə əlaqəlidir. Bu zaman iki qrup hövzə ayrılır. Birinci qrupa Karkinit, Böyük Qafqaz, Qərbi Kuban, Mərkəzi və Terek-Xəzər hövzələri daxildir. İkinci qrupa İndolskiy, Şərqi Kuban, Berdyanskiy, Şimalı Azov, Qərbi Stavropol, Qudilovskiy, Ustyurtskiy deposentrları aiddir. Generasiya-akkumulyasiya sistemlərinin təkamülünün xüsusiyyətlərini müəyyən edən ən əhəmiyyətli hadisələr müasir dövrlə əlaqələndirilir.
Açar sözlər: Qara dəniz-Xəzər regionu; çöküntü hövzələrin inkişafı; struktur-geodinamik sistem; tektonik şərait; neftlilik-qazlılıq əlamətləri.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100656
R. N. Mustayev1, E. A. Lavrenova1, V. Y. Kərimov1,2, N. Ş. Yandarbiyev3, P. A. Romanov1
Məqalə Qara dəniz-Xəzər regionunun mezo-kaynozoy kompleksində karbohidrogenlərin miqrasiyası və akumulyasiyası proseslərinin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Modelləşdirmənin nəticələri Qara dəniz - Xəzər regionunun mezo-kaynozoy kompleksində karbohidrogen sistemlərində miqrasiya və karbohidrogenlərin yığılması proseslərinin öyrənilməsinə və modelləşdirilməsinə imkan vermişdir. Bütün sistemlər üçün modelləşdirilən ana neftqaz qatının birbaşa üstündə yerləşən əsas rezervuardan yuxarıda yerləşən rezervuarlara miqrasiyası səciyyəvidir. Bu, əvəzlənən regresiyalar və transqresiyalar şəraitində çöküntü törəmələrinin formalaşmasının xüsusiyyətlərinə görədir. Miqrasiyanı stimullaşdıran amil tədqiq olunan çöküntü hövzələrinin aktiv tektonik rejimidir. Modelləşdirmənin nəticələrinə əsasən karbohidrogenlərin axın proseslərinin geniş inkişafı haqqında edilən nəticə çoxlaylı yatağlarının mövcudluğu ilə uyğunlaşır. Müəyyən edilmişdir ki, əyilmə sahələri üçün dartılmış katagenetik zonallıq səciyyəvidir. Bu da, cöküntü toplanmasının və əyilmənin yüksək sürətlərindən və, müvafiq olaraq, neft əmələ gələn ocağında nefttörədən cöküntülərin qalınlığı ilə əlaqəlidir.
Açar sözlər: Qara dəniz-Xəzər regionu; modelləşdirmə; miqrasiya prosesləri; akkumulyasiya; ana neftqaz qatı; yataq; çöküntülər; orqanik maddə.
Məqalə Qara dəniz-Xəzər regionunun mezo-kaynozoy kompleksində karbohidrogenlərin miqrasiyası və akumulyasiyası proseslərinin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Modelləşdirmənin nəticələri Qara dəniz - Xəzər regionunun mezo-kaynozoy kompleksində karbohidrogen sistemlərində miqrasiya və karbohidrogenlərin yığılması proseslərinin öyrənilməsinə və modelləşdirilməsinə imkan vermişdir. Bütün sistemlər üçün modelləşdirilən ana neftqaz qatının birbaşa üstündə yerləşən əsas rezervuardan yuxarıda yerləşən rezervuarlara miqrasiyası səciyyəvidir. Bu, əvəzlənən regresiyalar və transqresiyalar şəraitində çöküntü törəmələrinin formalaşmasının xüsusiyyətlərinə görədir. Miqrasiyanı stimullaşdıran amil tədqiq olunan çöküntü hövzələrinin aktiv tektonik rejimidir. Modelləşdirmənin nəticələrinə əsasən karbohidrogenlərin axın proseslərinin geniş inkişafı haqqında edilən nəticə çoxlaylı yatağlarının mövcudluğu ilə uyğunlaşır. Müəyyən edilmişdir ki, əyilmə sahələri üçün dartılmış katagenetik zonallıq səciyyəvidir. Bu da, cöküntü toplanmasının və əyilmənin yüksək sürətlərindən və, müvafiq olaraq, neft əmələ gələn ocağında nefttörədən cöküntülərin qalınlığı ilə əlaqəlidir.
Açar sözlər: Qara dəniz-Xəzər regionu; modelləşdirmə; miqrasiya prosesləri; akkumulyasiya; ana neftqaz qatı; yataq; çöküntülər; orqanik maddə.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100657
R. N. Mustayev1, E. A. Lavrenova1, V. Y. Kərimov1,2, P. A. Romanov1
Aparılan təhlil çərçivəsində tədqiq edilən hövzələr mezozoyda qismən Qara dəniz-Cənubi Xəzər hövzəsi sisteminin tərkibinə daxil olduğu müəyyən edilmişdir. Təkamülün son mərhələlərində onların bir hissəsi tektonik dislokasiyaya cəlb edilmiş və müasir tektonik rayonlaşdırma baxımından qismən Alp qırışıqlıq zonasının tərkibinə daxil edilmişdir. Yerinə yetirilmiş təhlil çöküntü kəsiyinin formalaşmasının əsas mərhələlərini müəyyənləşdirməyə imkan verib, hər birində çöküntü toplanmasının deposentrlarını müəyyən etməyə və onun təkamülünü yenidən qurmağa imkan verib. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində tədqiq olunan ərazinin hüdudlarında plitə çexolunun formalaşdığı bütün dövr ərzində davamlı dörd əyilmə sahəsi ayrılmışdır: Karkinit, İndolo-Kuban, Qərb-Kuban və Terek-Xəzər. Hövzələrin hər biri tektonik rejiminin, çöküntü toplanmasının sürətlərinin fərqlərində özünü göstərən unikal təkamül ilə xarakterizə olunur. Bu, hövzələrin geoloji quruluşunun xüsusiyyətlərini – əsas çöküntü komplekslərinin qalınlığı nisbətində fərqləri müəyyən etmişdir.
Açar sözlər: çöküntü hövzələrin inkişafının təhlili; Skif-Turan hövzə sistemi; neftqazaxtarış trendləri; əyilmələr; çöküntülər; reqressiya; çöküntü toplanması; dalma qrafiki.
Aparılan təhlil çərçivəsində tədqiq edilən hövzələr mezozoyda qismən Qara dəniz-Cənubi Xəzər hövzəsi sisteminin tərkibinə daxil olduğu müəyyən edilmişdir. Təkamülün son mərhələlərində onların bir hissəsi tektonik dislokasiyaya cəlb edilmiş və müasir tektonik rayonlaşdırma baxımından qismən Alp qırışıqlıq zonasının tərkibinə daxil edilmişdir. Yerinə yetirilmiş təhlil çöküntü kəsiyinin formalaşmasının əsas mərhələlərini müəyyənləşdirməyə imkan verib, hər birində çöküntü toplanmasının deposentrlarını müəyyən etməyə və onun təkamülünü yenidən qurmağa imkan verib. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində tədqiq olunan ərazinin hüdudlarında plitə çexolunun formalaşdığı bütün dövr ərzində davamlı dörd əyilmə sahəsi ayrılmışdır: Karkinit, İndolo-Kuban, Qərb-Kuban və Terek-Xəzər. Hövzələrin hər biri tektonik rejiminin, çöküntü toplanmasının sürətlərinin fərqlərində özünü göstərən unikal təkamül ilə xarakterizə olunur. Bu, hövzələrin geoloji quruluşunun xüsusiyyətlərini – əsas çöküntü komplekslərinin qalınlığı nisbətində fərqləri müəyyən etmişdir.
Açar sözlər: çöküntü hövzələrin inkişafının təhlili; Skif-Turan hövzə sistemi; neftqazaxtarış trendləri; əyilmələr; çöküntülər; reqressiya; çöküntü toplanması; dalma qrafiki.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100658
V. Y. Kərimov1,2, R. N. Mustayev1, E. A. Lavrenova1, N. Ş. Yandarbiyev3
Tədqiq edilən ərazinin neft-qaz ehtiyatlarının perspektivlərinin qiymətləndirilməsi çərçivəsində generasiya-akkumulyasiya sistemlərinin rəgamsal modelləşdirilməsi yerinə yetirilmişdir ki, bunun da nəticəsində çöküntü hövzələrin hüdudlarında yerləşən karbohidrogenlərin generasiya ocaqları ayrılmışdır. Neftqaz ana süxurlarının müəyyənləşdirilmiş və ehtimal olunan üzvi maddənin maddələrinin müasir yetkinlik və çevrilmə dərəcələri, həmçinin karbohidrogenlərin emiqrasiyasının xüsusi sıxlıqlarının qiymətləri əsasında, beş stratiqrafik səviyyədə müstəqil generasiya ocaqları ayrılıb: orta Yura, aşağı təbaşir, eosen, Maykop və miyosen. Hövzələrin müxtəlif inkişaf mərhələlərində əyilmə sürətlərinin variasiyaları onların neftqaz ana qatları ilə generasiya potensialının reallaşmasına tənqidi təsir göstərmişdir. Nəticədə, eyni dövrdən olan hövzələrin neftqaz ana qatları müxtəlif vaxtlarda kritik anları aradan qaldıraraq bu günə qədər potensialı müxtəlif dərəcədə realizə etmişlər. Əyilmənin aşağı sürəti olan hövzələrdə emiqrasiya prosesinin generasiyaya nisbətdə gecikməsi müşahidə olunur ki, bu da yüksək sürətli hövzələrə xas deyil. Tədqiq olunan ərazinin hüdudlarında əsas perspektiv kompleks təbaşir çöküntüləridir, burada karbohidrogenləşmə həm öz neftqaz ana qatları hesabına, həm də çöküntü çexolun daha dərin horizontlarından axın hesabına təmin olunur. Əhəmiyyətinə görə ikinci Paleogen kompleksdir.
Açar sözlər: Qara dəniz-Xəzər regionu; mezozoy-kaynozoy kompleksi; katagenetik zonallıq; çöküntülərin müasir yetkinliyi; üzvi maddənin çevrilmə dərəcəsi; generasiya; emiqrasiya; kritik moment.
Tədqiq edilən ərazinin neft-qaz ehtiyatlarının perspektivlərinin qiymətləndirilməsi çərçivəsində generasiya-akkumulyasiya sistemlərinin rəgamsal modelləşdirilməsi yerinə yetirilmişdir ki, bunun da nəticəsində çöküntü hövzələrin hüdudlarında yerləşən karbohidrogenlərin generasiya ocaqları ayrılmışdır. Neftqaz ana süxurlarının müəyyənləşdirilmiş və ehtimal olunan üzvi maddənin maddələrinin müasir yetkinlik və çevrilmə dərəcələri, həmçinin karbohidrogenlərin emiqrasiyasının xüsusi sıxlıqlarının qiymətləri əsasında, beş stratiqrafik səviyyədə müstəqil generasiya ocaqları ayrılıb: orta Yura, aşağı təbaşir, eosen, Maykop və miyosen. Hövzələrin müxtəlif inkişaf mərhələlərində əyilmə sürətlərinin variasiyaları onların neftqaz ana qatları ilə generasiya potensialının reallaşmasına tənqidi təsir göstərmişdir. Nəticədə, eyni dövrdən olan hövzələrin neftqaz ana qatları müxtəlif vaxtlarda kritik anları aradan qaldıraraq bu günə qədər potensialı müxtəlif dərəcədə realizə etmişlər. Əyilmənin aşağı sürəti olan hövzələrdə emiqrasiya prosesinin generasiyaya nisbətdə gecikməsi müşahidə olunur ki, bu da yüksək sürətli hövzələrə xas deyil. Tədqiq olunan ərazinin hüdudlarında əsas perspektiv kompleks təbaşir çöküntüləridir, burada karbohidrogenləşmə həm öz neftqaz ana qatları hesabına, həm də çöküntü çexolun daha dərin horizontlarından axın hesabına təmin olunur. Əhəmiyyətinə görə ikinci Paleogen kompleksdir.
Açar sözlər: Qara dəniz-Xəzər regionu; mezozoy-kaynozoy kompleksi; katagenetik zonallıq; çöküntülərin müasir yetkinliyi; üzvi maddənin çevrilmə dərəcəsi; generasiya; emiqrasiya; kritik moment.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100659
R. N. Mustayev, V. Y. Kərimov, E. A. Lavrenova, P. A. Romanov
Qara dəniz-Xəzər regionunun mezo-kaynozoy kompleksində karbohidrogenlərin generasiya ocaqları
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində tədqiq olunan ərazinin hüdudlarında plitə çexolunun formalaşdığı bütün dövr ərzində dörd davamlı dalma sahəsi (hövzəsi) ayrılmışdır: Karkinit, İndolo-Kuban, Şərqi Kuban və Terek-Xəzər. Hövzələrin hər biri tektonik rejimin, çöküntü toplanmasının sürətlərinin fərqlərində özünü göstərən unikal təkamül ilə xarakterizə olunur. Bu, hövzələrin geoloji quruluşunun, onların hüdudlarında generasiya ocaqlarının və sistemdə karbohidrogenlərin akkumulyasiya – miqrasiya – generasiya prosesini xarakterizə edən kritik anının xüsusiyyətlərini müəyyən etmişdir. Karbohidrogenlərin 50% - dən çoxu neftqaz ana süxurundan köçüb tələlərdə yığılıb-qaldıqda, kritik anın aradan qaldırılması karbohidrogenlərin generasiya ocaqlarında baş verir. Bir qayda olaraq, ocaqlar çöküntü hövzəsinin ən batırılmış, çöküntülərin daha sərt termobarik şəraitində olduğu, hissələrinə uyğunlaşdırılıb.
Açar sözlər: çöküntü hövzə; karbohidrogen sistemi; generasiya ocağı; plitə çexolu; tektonik rejimi; çöküntü toplanmasının sürəti; hövzə təhlili; neftqaz ana süxurları; Qara dəniz-Xəzər regionu.
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində tədqiq olunan ərazinin hüdudlarında plitə çexolunun formalaşdığı bütün dövr ərzində dörd davamlı dalma sahəsi (hövzəsi) ayrılmışdır: Karkinit, İndolo-Kuban, Şərqi Kuban və Terek-Xəzər. Hövzələrin hər biri tektonik rejimin, çöküntü toplanmasının sürətlərinin fərqlərində özünü göstərən unikal təkamül ilə xarakterizə olunur. Bu, hövzələrin geoloji quruluşunun, onların hüdudlarında generasiya ocaqlarının və sistemdə karbohidrogenlərin akkumulyasiya – miqrasiya – generasiya prosesini xarakterizə edən kritik anının xüsusiyyətlərini müəyyən etmişdir. Karbohidrogenlərin 50% - dən çoxu neftqaz ana süxurundan köçüb tələlərdə yığılıb-qaldıqda, kritik anın aradan qaldırılması karbohidrogenlərin generasiya ocaqlarında baş verir. Bir qayda olaraq, ocaqlar çöküntü hövzəsinin ən batırılmış, çöküntülərin daha sərt termobarik şəraitində olduğu, hissələrinə uyğunlaşdırılıb.
Açar sözlər: çöküntü hövzə; karbohidrogen sistemi; generasiya ocağı; plitə çexolu; tektonik rejimi; çöküntü toplanmasının sürəti; hövzə təhlili; neftqaz ana süxurları; Qara dəniz-Xəzər regionu.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100660
B. V. Senin1, V. Y. Kərimov2, R. N. Mustayev2, M. İ. Leonçik1
Məqalədə, Qara dəniz-Xəzər regionunda müxtəlif yaşlı struktur-geodinamik sistemlərinin paylanmasının xüsusiyyətləri ilə ifadə edilmiş, strukturunun əsas elementlərinin formalaşmasının geodinamik şəraitinin yenidən qurulmasının və təhlilinin nəticələri nəzərdən keçirilib. Tektogenezin müəyyən bir mərhələsində tektonik enerjinin xarici və ya daxili (sistemə münasibətdə) mənbəyi tərəfindən tektipli (ümumi) reaksiya ilə birləşdirilmiş yer qabığının yuxarı hissəsinin (fundament və çöküntü çexolu) blok və zonal strukturunun elementlərinin məcmusuna struktur-geodinamik sistemləri kimi baxılmışdır. Tədqiqatların nəticələri onu təstiqləyir ki, əsasən dəniz şelf-dərin Qara dəniz və Cənubi Xəzər əyalətləri tektogenezin Alp və yeni dövrdə formalaşmış meqa çökəklikləri ilə idarə olunur. Eyni zamanda, hər iki əyalət öz daxili strukturuna Alp və yeni struktur formalaşmasının müxtəlif mərhələlərində yaranan elementlərlə yanaşı, müxtəlif dərəcədə bu dövrlərdə yenidən işlənmiş və kaynozoy və ya təbaşir-kaynozoy çöküntüləri altında gömülmüş daha qədim plitəli və qırışıq strukturların fraqmentlərini daxil edir. Sonuncular isə öz növbəsində bu əyalətlərin tərkibində neftli-qazlı sahələrinin vəziyyəti və konfiqurasiyasına qismən və ya tamamilə nəzarət edirlər.
Açar sözlər: struktur-geodinamik sistemləri; müxtəlif dövrlü çöküntü hövzələri; ana neft-qaz qatı; neftliliyin perspektivləri; faza tərkibi; karbohidrogen potensialı.
Məqalədə, Qara dəniz-Xəzər regionunda müxtəlif yaşlı struktur-geodinamik sistemlərinin paylanmasının xüsusiyyətləri ilə ifadə edilmiş, strukturunun əsas elementlərinin formalaşmasının geodinamik şəraitinin yenidən qurulmasının və təhlilinin nəticələri nəzərdən keçirilib. Tektogenezin müəyyən bir mərhələsində tektonik enerjinin xarici və ya daxili (sistemə münasibətdə) mənbəyi tərəfindən tektipli (ümumi) reaksiya ilə birləşdirilmiş yer qabığının yuxarı hissəsinin (fundament və çöküntü çexolu) blok və zonal strukturunun elementlərinin məcmusuna struktur-geodinamik sistemləri kimi baxılmışdır. Tədqiqatların nəticələri onu təstiqləyir ki, əsasən dəniz şelf-dərin Qara dəniz və Cənubi Xəzər əyalətləri tektogenezin Alp və yeni dövrdə formalaşmış meqa çökəklikləri ilə idarə olunur. Eyni zamanda, hər iki əyalət öz daxili strukturuna Alp və yeni struktur formalaşmasının müxtəlif mərhələlərində yaranan elementlərlə yanaşı, müxtəlif dərəcədə bu dövrlərdə yenidən işlənmiş və kaynozoy və ya təbaşir-kaynozoy çöküntüləri altında gömülmüş daha qədim plitəli və qırışıq strukturların fraqmentlərini daxil edir. Sonuncular isə öz növbəsində bu əyalətlərin tərkibində neftli-qazlı sahələrinin vəziyyəti və konfiqurasiyasına qismən və ya tamamilə nəzarət edirlər.
Açar sözlər: struktur-geodinamik sistemləri; müxtəlif dövrlü çöküntü hövzələri; ana neft-qaz qatı; neftliliyin perspektivləri; faza tərkibi; karbohidrogen potensialı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100661
E. A. Lavrenova, V. Yu. Kərimov, Yu. P. Panov, R. N. Mustaev, U. S. Serikova
Neft və qaz geoloji kəşfiyyat işlərinin problemlərinin həllində qabaqcıl texnologiyaları
Məqalədə istehsalda qabaqcıl texnologiyalarının tətbiqi ilə geoloji kəşfiyyat işlərinin səmərəliliyinin artırılmasının əsas amilləri təsvir edilmişdir. Göstərilmişdir ki, standart texnologiyalar qeyri-standart məsələlərin həllini təmin edə bilmir, çünki bu sahədə onlar çox az effektlidir. İstehsal prosesinin standart texnologiyalara mütləq istiqamətləndirilməsi müəyyən edilmişdir. Qabaqcıl texnologiyaları yolunda əsas maneələr təhlil edilmişdir. Geoloji-kəşfiyyat işlərinin rəqəmsal transformasiyası üçün qabaqcıl texnologiyalarının tətbiqi əhəmiyyətini dərk etmək, onların tətbiqi zərurətini anlamaq, həmçinin mövcud istehsal prosesini elə uyğunlaşdırmaq lazımdır ki, innovativ yanaşmaların cəlb edilməsi, inkişafı və tətbiqi onun ayrılmaz hissəsinə çevrilsin. Bu zaman əsas amil müstəqil meyarların formalaşması probleminin həlli və bu və ya digər texnologiyaların tətbiqinin effektivliyinin anlaşılan kəmiyyət qiymətləndirilməsidir.
Açar sözlər: qabaqcıl texnologiyalar; geoloji-kəşfiyyat işləri; istehsal; maneələr; proseslər; transformasiya; modernizasiya.
Məqalədə istehsalda qabaqcıl texnologiyalarının tətbiqi ilə geoloji kəşfiyyat işlərinin səmərəliliyinin artırılmasının əsas amilləri təsvir edilmişdir. Göstərilmişdir ki, standart texnologiyalar qeyri-standart məsələlərin həllini təmin edə bilmir, çünki bu sahədə onlar çox az effektlidir. İstehsal prosesinin standart texnologiyalara mütləq istiqamətləndirilməsi müəyyən edilmişdir. Qabaqcıl texnologiyaları yolunda əsas maneələr təhlil edilmişdir. Geoloji-kəşfiyyat işlərinin rəqəmsal transformasiyası üçün qabaqcıl texnologiyalarının tətbiqi əhəmiyyətini dərk etmək, onların tətbiqi zərurətini anlamaq, həmçinin mövcud istehsal prosesini elə uyğunlaşdırmaq lazımdır ki, innovativ yanaşmaların cəlb edilməsi, inkişafı və tətbiqi onun ayrılmaz hissəsinə çevrilsin. Bu zaman əsas amil müstəqil meyarların formalaşması probleminin həlli və bu və ya digər texnologiyaların tətbiqinin effektivliyinin anlaşılan kəmiyyət qiymətləndirilməsidir.
Açar sözlər: qabaqcıl texnologiyalar; geoloji-kəşfiyyat işləri; istehsal; maneələr; proseslər; transformasiya; modernizasiya.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100662
V. Ş. Qurbanov1, A. B. Həsənov1, Q. Q. Abbasova2
Dərinə basdırılmış karbohidrogenlərin ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsindən istifadə imkanları nəzərdən keçirilmişdir. Bu zaman bir tərəfdən ayrı-ayrı petrofiziki xarakteristikalar, digər tərəfdən relevant informasiyanın qeyri-müəyyənliyi arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq, qeyri-səlis məntiq və çevik hesablama metodlarının böyük səmərəliliyi aşkar edilmişdir. Xüsusilə, törəmə funksiyalarının (mənsubiyyət funksiyaları) seçilməsi ilə məlumatların klasterizasiyası metodu (Sugeno qeyri-səlis modelləri) sınaqdan keçirilmişdir. Bu metodda süxur kollektorlarının xassələrinin böyük dərinliklərdə proqnozlaşdırılması, xüsusiyyətlərin qarşılıqlı asılılığını əks etdirən və informasiyanın təbii qeyri-müəyyənliyini əks etdirən, qeyri-səlis xətti reqressiya əsasında həyata keçirilir. Metodun yoxlanılması Azərbaycanda Bakı arxipelaqının məşhur yataqlar qrupunun kollektorlarının keyfiyyətinin real göstəriciləri əsasında aparılmışdır. Böyük dərinliklərdə kollektorların gözlənilən keyfiyyət göstəricilərinin proqnozlaşdırılmasının nəticələri göstərir ki, tədqiq olunan yataqların kəsiyində 4900 m - dən çox olan dərinlikdə kollektorların nisbi gilliyinin və sıxlığının aşağı düşməsini, həm də maye flüidləri üçün keçiriciliyin artırılmasını gözləmək olar.
Açar sözlər: dərin dalma; karbohidrogenlərin çətin çıxarıla bilən ehtiyatları; qeyri-səlis çoxluq nəzəriyyəsi; kollektorların xüsusiyyətlərinin proqnozlaşdırılması.
Dərinə basdırılmış karbohidrogenlərin ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsindən istifadə imkanları nəzərdən keçirilmişdir. Bu zaman bir tərəfdən ayrı-ayrı petrofiziki xarakteristikalar, digər tərəfdən relevant informasiyanın qeyri-müəyyənliyi arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq, qeyri-səlis məntiq və çevik hesablama metodlarının böyük səmərəliliyi aşkar edilmişdir. Xüsusilə, törəmə funksiyalarının (mənsubiyyət funksiyaları) seçilməsi ilə məlumatların klasterizasiyası metodu (Sugeno qeyri-səlis modelləri) sınaqdan keçirilmişdir. Bu metodda süxur kollektorlarının xassələrinin böyük dərinliklərdə proqnozlaşdırılması, xüsusiyyətlərin qarşılıqlı asılılığını əks etdirən və informasiyanın təbii qeyri-müəyyənliyini əks etdirən, qeyri-səlis xətti reqressiya əsasında həyata keçirilir. Metodun yoxlanılması Azərbaycanda Bakı arxipelaqının məşhur yataqlar qrupunun kollektorlarının keyfiyyətinin real göstəriciləri əsasında aparılmışdır. Böyük dərinliklərdə kollektorların gözlənilən keyfiyyət göstəricilərinin proqnozlaşdırılmasının nəticələri göstərir ki, tədqiq olunan yataqların kəsiyində 4900 m - dən çox olan dərinlikdə kollektorların nisbi gilliyinin və sıxlığının aşağı düşməsini, həm də maye flüidləri üçün keçiriciliyin artırılmasını gözləmək olar.
Açar sözlər: dərin dalma; karbohidrogenlərin çətin çıxarıla bilən ehtiyatları; qeyri-səlis çoxluq nəzəriyyəsi; kollektorların xüsusiyyətlərinin proqnozlaşdırılması.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100663
A. İ. Sivtsev1, İ. İ. Rojin2
Məqalədə daimi donuşluq-hidrat flüid dayaları altındakı texnogen qaz yataqlarının əmələgəlmə imkanlarına baxılmışdır. Ən perspektivli obyekt kimi Mastaxskoye qaz-kondensat yatağı kəsiyinin yuxarı hissəsi əsaslandırılmış və nəzərdən keçirilmişdir. Hidratəmələgəlmənin tarazlıq şərtlərinin lay təzyiqi və temperaturu ilə müqayisə edilməsi yolu ilə qazların yatağın daha dərin horizontlarından quyunun kəmərarxası fəzası boyunca axınları hesabına onların toplanması üçün potensial tələ əmələ gətirən daimi donuşluq-hidrat flüid dayaqlarının aşağı sərhədi müəyyən edilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə əsasən çoxillik donuşluq süxurunun döşəməsinin və hidratəmələgəlmə zonasının döşəməsinin xəritələri tərtib edilmişdir. Aşağı Yura yatağından kəsiyin yuxarı hissəsinə qədər olan axınlı qazların potensial həcmlərinin qiymətləndirilməsi aparılmışdır. Həm texnogen qaz yataqlarının axtarışı, həm də texnogen yataqlarla bağlı mürəkkəbləşmə və qəzaların qarşısının alınması məqsədilə Xapçaqay meqabəndinin yuxarı hissəsinin əlavə olaraq tədqiq edilməsinin zəruriliyi qeyd edilmişdir.
Açar sözlər: Vilyui sineklizinin Xapçaqay meqabəndi; kəmərarxası axınlar; Mastaxskoye yatağı; donuşluq-hidrat flüid dayaqları; neft-qazlılğın perspektivləri.
Məqalədə daimi donuşluq-hidrat flüid dayaları altındakı texnogen qaz yataqlarının əmələgəlmə imkanlarına baxılmışdır. Ən perspektivli obyekt kimi Mastaxskoye qaz-kondensat yatağı kəsiyinin yuxarı hissəsi əsaslandırılmış və nəzərdən keçirilmişdir. Hidratəmələgəlmənin tarazlıq şərtlərinin lay təzyiqi və temperaturu ilə müqayisə edilməsi yolu ilə qazların yatağın daha dərin horizontlarından quyunun kəmərarxası fəzası boyunca axınları hesabına onların toplanması üçün potensial tələ əmələ gətirən daimi donuşluq-hidrat flüid dayaqlarının aşağı sərhədi müəyyən edilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə əsasən çoxillik donuşluq süxurunun döşəməsinin və hidratəmələgəlmə zonasının döşəməsinin xəritələri tərtib edilmişdir. Aşağı Yura yatağından kəsiyin yuxarı hissəsinə qədər olan axınlı qazların potensial həcmlərinin qiymətləndirilməsi aparılmışdır. Həm texnogen qaz yataqlarının axtarışı, həm də texnogen yataqlarla bağlı mürəkkəbləşmə və qəzaların qarşısının alınması məqsədilə Xapçaqay meqabəndinin yuxarı hissəsinin əlavə olaraq tədqiq edilməsinin zəruriliyi qeyd edilmişdir.
Açar sözlər: Vilyui sineklizinin Xapçaqay meqabəndi; kəmərarxası axınlar; Mastaxskoye yatağı; donuşluq-hidrat flüid dayaqları; neft-qazlılğın perspektivləri.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100666
A. P. Çijov1,2, V. V. Muxametşin1, V. E. Andreyev1,2, L. S. Kuleşova1, A. V. Andreyev1, A. R. Safiullina1
Mürəkkəb dağ-mədən şəraitində quyu qazımasının təkmilləşdirilməsinin geomexaniki aspektləri
Aparılmış tədqiqatlar mürəkkəb dağ şəraitində quyu qazıması texnologiyasının təkmilləşdirilməsinə imkan vermişdir. Təklif olunan yanaşma quyu divarlarının möhkəmləndirilməsi və onun açılmış kollektor süxurlarının lay sistemlərinin flüidlərindən izolyasiyası üçün sistemli yanaşmaya əsaslanır. Tədqiqatlar Rusiya Platformasının şərq hissəsinin çöküntü örtüyünün dayanıqsız və qeyri-möhkəm süxurlarını və onlarda quyuların qazılması şərtlərini əhatə edir. Maili-istiqamətli quyuların lülələrinin sonluqları horizontaldır. Natura sınaqları göstərmişdir ki, təklif olunan texniki və texnoloji həllər qarşıya qoyulan elmi-texniki məsələləri uğurla həll etməyə imkan verir. Təklif olunan həllərin Rusiyanın digər bölgələrinin və xarici ölkələrin yataq şəraitlərində sınaqdan keçirilməsi tövsiyə olunur.
Açar sözlər: quyu tikintisi; geomexanika; divarların dayanıqlığı; yaxşılaşdırma; sistemli yanaşma; mürəkkəb mədən şəraiti.
DOI: 10.5510/OGP2022SI100651
R. T. Axmetov, L. S. Kuleşova, V. V. Muxametşin, P. M. Malışev, A. R. Safiullina
Məqalədə göstərilmişdir ki, Qərbi Sibir kollektorlarının kapilyar təzyiq əyrilərinin parametrləri layın qalıq su ilə doyma göstəricilərinə görə yaxşı dəqiqliklə qiymətləndirilə bilər, mütləq keçiriciliyin kəmiyyət qiymətləndirməsi zamanı isə hidravlik əyrilik effektiv məsaməliliyin tərs qüvvət funksiyası kimi nəzərə alınır. Göstərilmişdir ki, təklif olunan mütləq keçiricilik modeli kollektor layn keçiriciliyinin kifayət qədər yüksək dəqiqliklə qiymətləndirilməsinə imkan verir.
Açar sözlər: model; keçiricilik; məsaməlilik; hidravlik əyrilik; kapilyar təzyiq əyriləri; qalıq su ilə doyma.
Məqalədə göstərilmişdir ki, Qərbi Sibir kollektorlarının kapilyar təzyiq əyrilərinin parametrləri layın qalıq su ilə doyma göstəricilərinə görə yaxşı dəqiqliklə qiymətləndirilə bilər, mütləq keçiriciliyin kəmiyyət qiymətləndirməsi zamanı isə hidravlik əyrilik effektiv məsaməliliyin tərs qüvvət funksiyası kimi nəzərə alınır. Göstərilmişdir ki, təklif olunan mütləq keçiricilik modeli kollektor layn keçiriciliyinin kifayət qədər yüksək dəqiqliklə qiymətləndirilməsinə imkan verir.
Açar sözlər: model; keçiricilik; məsaməlilik; hidravlik əyrilik; kapilyar təzyiq əyriləri; qalıq su ilə doyma.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100639
V. V. Muxametşin, L. S. Kuleşova
Qərbi Sibirin aşağı təbaşir çöküntülərinə aid terrigen kollektorlarındakı neft yataqlarının on bir qrupunun şərtləri üçün meyar təhlili əsasında və son nefçıxarma əmsalının artırılması baxımından ədədi modelləşdirmədən istifadə etməklə layların neftveriminin artırılması üçün ən effektiv texnologiyalar seçilmişdir. Neftveriminin artırılması üsullarının istifadəsi zamanı diferensial yanaşmanın zəruriliyi göstərilmişdir. Analogiya metodu əsasında tədqiqatda iştirak etməyən yataqlarda alınan nəticələrin təkrarlanması alqoritmi təqdim olunmuşdur.
Açar sözlər: layların neftveriminin artırılması üsulları; neftçıxartma əmsalı; çətin çıxarılabilən ehtiyatlar; analogiya metodu; neft yataqlarının diferensiallaşdırılması və qruplaşdırılması.
Qərbi Sibirin aşağı təbaşir çöküntülərinə aid terrigen kollektorlarındakı neft yataqlarının on bir qrupunun şərtləri üçün meyar təhlili əsasında və son nefçıxarma əmsalının artırılması baxımından ədədi modelləşdirmədən istifadə etməklə layların neftveriminin artırılması üçün ən effektiv texnologiyalar seçilmişdir. Neftveriminin artırılması üsullarının istifadəsi zamanı diferensial yanaşmanın zəruriliyi göstərilmişdir. Analogiya metodu əsasında tədqiqatda iştirak etməyən yataqlarda alınan nəticələrin təkrarlanması alqoritmi təqdim olunmuşdur.
Açar sözlər: layların neftveriminin artırılması üsulları; neftçıxartma əmsalı; çətin çıxarılabilən ehtiyatlar; analogiya metodu; neft yataqlarının diferensiallaşdırılması və qruplaşdırılması.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100640
L. S. Kuleşova, V. Ş. Muxametşin, R. U. Rabayev, Ş. X. Sultanov, R. R. Stepanova, D. I. Kobişa
Göstərilmişdir ki, Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinin Birsk çökəkliyi və Perm-Başqırd yəhərinin Orta Karbon çöküntülərinə aid, çətin çıxarılabilən ehtiyatları olan aşağı məhsuldar karbonat yataqları şəraitində quyunun mənimsənilməsindən sonra debitinin sabitləşməsi dövründə müəyyən edilən məhsuldarlıq əmsalı əsasən son texnoloji işlənmə göstəricilərini müəyyən edir. Layın quyu ilə açılma nöqtəsində onun real xassələrini əks etdirən məhsuldarlıq qiymətlərini maksimum dərəcədə müəyyən etməyə imkan verən geoloji-statistik modellər təklif olunmuşdur. Əldə olunan nəticələr neft şirkətlərinin aktivlərinin maksimum gəlirliliyinə nail olunması üçün qəbul edilmiş idarəedici qərarların səmərəliliyinin artırılmasına yönəldilmiş tədbirlərin effektivliyini qiymətləndirməyə imkan verir.
Açar sözlər: məhsuldarlıq əmsalı; geoloji-statistik modellər; empirik baza modelləri; neftçıxartma əmsalı; geoloji-fiziki parametrlər; işlənmənin texnoloji göstəriciləri.
Göstərilmişdir ki, Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinin Birsk çökəkliyi və Perm-Başqırd yəhərinin Orta Karbon çöküntülərinə aid, çətin çıxarılabilən ehtiyatları olan aşağı məhsuldar karbonat yataqları şəraitində quyunun mənimsənilməsindən sonra debitinin sabitləşməsi dövründə müəyyən edilən məhsuldarlıq əmsalı əsasən son texnoloji işlənmə göstəricilərini müəyyən edir. Layın quyu ilə açılma nöqtəsində onun real xassələrini əks etdirən məhsuldarlıq qiymətlərini maksimum dərəcədə müəyyən etməyə imkan verən geoloji-statistik modellər təklif olunmuşdur. Əldə olunan nəticələr neft şirkətlərinin aktivlərinin maksimum gəlirliliyinə nail olunması üçün qəbul edilmiş idarəedici qərarların səmərəliliyinin artırılmasına yönəldilmiş tədbirlərin effektivliyini qiymətləndirməyə imkan verir.
Açar sözlər: məhsuldarlıq əmsalı; geoloji-statistik modellər; empirik baza modelləri; neftçıxartma əmsalı; geoloji-fiziki parametrlər; işlənmənin texnoloji göstəriciləri.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100641
V.Ş. Muxametşin
Məqalədə Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinin Aşağı və Orta Daş kömür sistemlərinə aid edilən karbonatlı kollektorlarında müxtəlif qrup yataqlara görə hər quyuya düşən məhsuldarlıq əmsalının və xüsusi balans ehtiyatlarının yataqların təbii rejimlərdə işlənməsi zamanı cari və yekun neftçıxartma əmsalına təsirinin geoloji-mədən təhlili aparılmışdır. Yataqların işlənməsinin monitorinqini aparmağa, layların neftveriminin artırılmasının ikinci və üçüncü üsullarının tətbiqinin səmərəliliyini qiymətləndirməyə, yalnız təhlil obyektləri deyil, eyni zamanda analoji obyektlər üzrə də işlənmə prosesinin təkmilləşdirilməsi üçün əsaslı idarəetmə qərarları qəbul etməyə imkan verən empirik asılılıqlar əldə edilmişdir.
Açar sözlər: neftvermə; quyu şəbəkəsinin sıxlığı; xüsusi balans ehtiyatları; neft debiti; hasilat; neftçıxartma əmsalı; məhsuldarlıq əmsalı.
Məqalədə Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinin Aşağı və Orta Daş kömür sistemlərinə aid edilən karbonatlı kollektorlarında müxtəlif qrup yataqlara görə hər quyuya düşən məhsuldarlıq əmsalının və xüsusi balans ehtiyatlarının yataqların təbii rejimlərdə işlənməsi zamanı cari və yekun neftçıxartma əmsalına təsirinin geoloji-mədən təhlili aparılmışdır. Yataqların işlənməsinin monitorinqini aparmağa, layların neftveriminin artırılmasının ikinci və üçüncü üsullarının tətbiqinin səmərəliliyini qiymətləndirməyə, yalnız təhlil obyektləri deyil, eyni zamanda analoji obyektlər üzrə də işlənmə prosesinin təkmilləşdirilməsi üçün əsaslı idarəetmə qərarları qəbul etməyə imkan verən empirik asılılıqlar əldə edilmişdir.
Açar sözlər: neftvermə; quyu şəbəkəsinin sıxlığı; xüsusi balans ehtiyatları; neft debiti; hasilat; neftçıxartma əmsalı; məhsuldarlıq əmsalı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100642
V. Ş. Muxametşin
Karbonatlı kollektorlarda neft yataqlarının suvurma ilə idarə olunması
Neft ehtiyatlarının işlənməyə cəlb olunma dərəcəsinin artırılması üçün laya suvurmanın idarə olunması effektivliyinin əldə edilməsi məqsədilə Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinə məxsus yataqların nisbətən bircins sayılan qrupunun Tournais mərhələsinin Kizelovsk horizontunun karbonatlı kollektorlarında yataqların suvurma prosesinin təhlili və ümumiləşdirilməsi aparılmışdır. Layın suvurma ilə əhatə əmsalına və vurucu quyularda qalınlığa görə qəbuletmə profilinin variasiyasına yüksək təsir göstərən geoloji-fiziki parametrlər müəyyən edilmişdir. Yataqların İstər işlənməyə daxil edilməsi edilməsi mərhələsində, istərsə də tam qazılması mərhələsində cari geoloji-mədən məlumatlarından istifadə etməklə suvurma ilə əhatə əmsalını və qalınlığa görə qəbuletmə profilinin variasiyasını qiymətləndirməyə və proqnozlaşdırmağa imkan verən modellər əldə edilmişdir. Alınmış nəticələrin həm tədqiqat obyektlərində, həm də analoji yataqlarda işlənmənin idarə edilməsi effektivliyinin yüksəldilməsi üçün istifadə edilməsi təklif olunmuşdur.
Açar sözlər: işlənmənin idarə edilməsi; karbonatlı kollektor; sulaşma; çoxölçülü modellər; suvurma ilə əhatə əmsalı; korrelyasiya əmsalı; qəbuletmə profili.
Neft ehtiyatlarının işlənməyə cəlb olunma dərəcəsinin artırılması üçün laya suvurmanın idarə olunması effektivliyinin əldə edilməsi məqsədilə Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinə məxsus yataqların nisbətən bircins sayılan qrupunun Tournais mərhələsinin Kizelovsk horizontunun karbonatlı kollektorlarında yataqların suvurma prosesinin təhlili və ümumiləşdirilməsi aparılmışdır. Layın suvurma ilə əhatə əmsalına və vurucu quyularda qalınlığa görə qəbuletmə profilinin variasiyasına yüksək təsir göstərən geoloji-fiziki parametrlər müəyyən edilmişdir. Yataqların İstər işlənməyə daxil edilməsi edilməsi mərhələsində, istərsə də tam qazılması mərhələsində cari geoloji-mədən məlumatlarından istifadə etməklə suvurma ilə əhatə əmsalını və qalınlığa görə qəbuletmə profilinin variasiyasını qiymətləndirməyə və proqnozlaşdırmağa imkan verən modellər əldə edilmişdir. Alınmış nəticələrin həm tədqiqat obyektlərində, həm də analoji yataqlarda işlənmənin idarə edilməsi effektivliyinin yüksəldilməsi üçün istifadə edilməsi təklif olunmuşdur.
Açar sözlər: işlənmənin idarə edilməsi; karbonatlı kollektor; sulaşma; çoxölçülü modellər; suvurma ilə əhatə əmsalı; korrelyasiya əmsalı; qəbuletmə profili.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100643
İ. N. Xakimzyanov1,2, V. Ş. Muxametşin2, A. V. Lifantiyev1, R. N. Baxtizin2, R. İ. Şeşdirov1, İ. V. Kuçinskaya1
Müxtəlif sulaşma növlərindən birincisi olan konturarxası sulaşma 50-ci illərin əvvəllərində Bavlinsk yatağının Paşi horizontunun terrigen yataqlarında tətbiq olunmuşdur. Geoloji-texnoloji modelləşdirmənin nəticələrinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, layın aşağı keçiricilikli hissələrinin, vurucu və hasilat sıraları sahəsindəki aralıq zonalarının işlənməsi gecikir və şübhəsiz ki, hasilat məhsulunun sürətlə sulaşmasına və neftvermə əmsalının aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Bu səbəbdən də müəlliflər geolojitexnoloji 3D modelləşdirməsindən istifadə edərək, laya vurulan su həcminin məhdudlaşdırılması yolu ilə Paşi obyektinin yataqlarında vurulan suyun irəliləmə önünün tənzimlənməsi üzrə ədədi təcrübələr aparmışlar. Laya vurulan su həcminin məhdudlaşdırılması yolu ilə Paşi obyektindəki yatağın işlənməsinin tənzimlənməsi üzrə aparılan ədədi təcrübələrin nəticələrinin təhlili göstərmişdir ki, bu halda işlənmənin texnoloji göstəricilərini yaxşılaşdırmaq (neft hasilatını artırmaq və su hasilatını azaltmaq) və vurulan suyun texnoloji və iqtisadi baxımdan rentabelli ola biləcək ən uyğun miqdarını seçmək imkanı yaranacaqdır.
Açar sözlər: konturarxası və konturdaxili sulaşma; neftlilik konturu; suvurmanın məhdudlaşdırılması; bir günlük hasilat; sənaye təcrübəsi; vurucu quyu halqası; quyunun qəbuletmə qabiliyyəti; monolit qumdaşları; süzülmə axınlarının istiqaməti.
Müxtəlif sulaşma növlərindən birincisi olan konturarxası sulaşma 50-ci illərin əvvəllərində Bavlinsk yatağının Paşi horizontunun terrigen yataqlarında tətbiq olunmuşdur. Geoloji-texnoloji modelləşdirmənin nəticələrinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, layın aşağı keçiricilikli hissələrinin, vurucu və hasilat sıraları sahəsindəki aralıq zonalarının işlənməsi gecikir və şübhəsiz ki, hasilat məhsulunun sürətlə sulaşmasına və neftvermə əmsalının aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Bu səbəbdən də müəlliflər geolojitexnoloji 3D modelləşdirməsindən istifadə edərək, laya vurulan su həcminin məhdudlaşdırılması yolu ilə Paşi obyektinin yataqlarında vurulan suyun irəliləmə önünün tənzimlənməsi üzrə ədədi təcrübələr aparmışlar. Laya vurulan su həcminin məhdudlaşdırılması yolu ilə Paşi obyektindəki yatağın işlənməsinin tənzimlənməsi üzrə aparılan ədədi təcrübələrin nəticələrinin təhlili göstərmişdir ki, bu halda işlənmənin texnoloji göstəricilərini yaxşılaşdırmaq (neft hasilatını artırmaq və su hasilatını azaltmaq) və vurulan suyun texnoloji və iqtisadi baxımdan rentabelli ola biləcək ən uyğun miqdarını seçmək imkanı yaranacaqdır.
Açar sözlər: konturarxası və konturdaxili sulaşma; neftlilik konturu; suvurmanın məhdudlaşdırılması; bir günlük hasilat; sənaye təcrübəsi; vurucu quyu halqası; quyunun qəbuletmə qabiliyyəti; monolit qumdaşları; süzülmə axınlarının istiqaməti.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100644
Y. Ə. İbrahimov
İstismar kəmərində daralmış zonaları olan quyularda qəza işlərinin aparılması
Məqalədə istismar kəmərinin bütün uzunluğu boyu üzrə müxtəlif divar qalınlıqlı eyni ölçülü qoruyucu borulardan ibarət olması, bəzi hallarda isə yuxarı hissəsində daha qalın, aşağı hissəsində nisbətən nazik divar qalınlıqlı olması, qoruyucu kəmərin hermetikliyinin bərpasının bəzi üsullarında kəmərin daxili diametrinin azalması haqqında məlumat verilir. Hasilatdan dayanmış belə quyularda borunun qəzalı sonluğunun və ya onun boruarxası fəzasının məcburi tədbir olaraq kiçik diametrli frezerlərlə frezlənməsində qəzalı sonluq daha böyük deformasiyaya uğrayır, hətta onun cırılması baş verir. Bu, quyuda mürəkkəbləşməyə, son nəticədə təmirə sərf olunan müddətin xeyli uzanmasına səbəb olur. Həmçinin istismar kəmərinin daha geniş aşağı hissəsində ekssentrik yerləşmiş və divara yatmış borunu tutulması üçün, mərkəzləşdirici tərtibat – qıfın tətbiqi mümkünsüzlüyünü nəzərə alaraq mərkəzləşdirici tərtibatsız endirilmiş tutucu alətlər istismar kəmərində qəzalı sonluqdan yuxarıda yerləşən daralmış zonadan maneəsiz keçsədə, kolokolla qapanması, habelə borututan milinin tutulan borunun daxili səthinə yönəldilməsi mümkünsüzlüyü ilə əlaqədar tutma işi uğursuzluqla nəticələnir. Qeyd edilmiş hallarda qazma kəmərinin alt quruluşunda ekssentrik keçiricini tətbiqində, nisbətən kiçik diametrli frezerin istifadəsilə daralmış zonadan aşağıda yerləşən qəzalı sonluq istismar kəmərinin daxili diametrinə uyğun tələb olunan diametrli frezerlə frezlənməsi təmin olunur, həmçinin mərkəzləşdirici tərtibatsız qəzalı borunun tutulması mümkünlüyü təmin edilir. Onun konstruktiv xüsusiyyətləri və müvafiq quyu şəraitində tətbiqinin üstünlükləri haqqında məlumat verilmişdir.
Açar sözlər: qəzalı sonluq; frezerlər, tutucu alətlər; QKAQ; ekssentrik keçirici.
Məqalədə istismar kəmərinin bütün uzunluğu boyu üzrə müxtəlif divar qalınlıqlı eyni ölçülü qoruyucu borulardan ibarət olması, bəzi hallarda isə yuxarı hissəsində daha qalın, aşağı hissəsində nisbətən nazik divar qalınlıqlı olması, qoruyucu kəmərin hermetikliyinin bərpasının bəzi üsullarında kəmərin daxili diametrinin azalması haqqında məlumat verilir. Hasilatdan dayanmış belə quyularda borunun qəzalı sonluğunun və ya onun boruarxası fəzasının məcburi tədbir olaraq kiçik diametrli frezerlərlə frezlənməsində qəzalı sonluq daha böyük deformasiyaya uğrayır, hətta onun cırılması baş verir. Bu, quyuda mürəkkəbləşməyə, son nəticədə təmirə sərf olunan müddətin xeyli uzanmasına səbəb olur. Həmçinin istismar kəmərinin daha geniş aşağı hissəsində ekssentrik yerləşmiş və divara yatmış borunu tutulması üçün, mərkəzləşdirici tərtibat – qıfın tətbiqi mümkünsüzlüyünü nəzərə alaraq mərkəzləşdirici tərtibatsız endirilmiş tutucu alətlər istismar kəmərində qəzalı sonluqdan yuxarıda yerləşən daralmış zonadan maneəsiz keçsədə, kolokolla qapanması, habelə borututan milinin tutulan borunun daxili səthinə yönəldilməsi mümkünsüzlüyü ilə əlaqədar tutma işi uğursuzluqla nəticələnir. Qeyd edilmiş hallarda qazma kəmərinin alt quruluşunda ekssentrik keçiricini tətbiqində, nisbətən kiçik diametrli frezerin istifadəsilə daralmış zonadan aşağıda yerləşən qəzalı sonluq istismar kəmərinin daxili diametrinə uyğun tələb olunan diametrli frezerlə frezlənməsi təmin olunur, həmçinin mərkəzləşdirici tərtibatsız qəzalı borunun tutulması mümkünlüyü təmin edilir. Onun konstruktiv xüsusiyyətləri və müvafiq quyu şəraitində tətbiqinin üstünlükləri haqqında məlumat verilmişdir.
Açar sözlər: qəzalı sonluq; frezerlər, tutucu alətlər; QKAQ; ekssentrik keçirici.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100645
E-mail: yusif.ibrahimov1954@gmail.com
A. A. İsayev1, M. D. Valeyev2, İ. Ş. Minqulov3, V. V. Muxametşin3, L. S. Kuleşova3, Ş. Q. Minqulov3, Z. N. Saqitova3
Yataqlarda özlü neft ehtiyatlarının məlum işlənmə üsullarından biri də layın quyudibi zonasına istilik daşıyıcısının vurulmasıdır. Bu məqsədlə, içiboş ştanqlardan və ya vakuum kameraları əmələ gətirən, ətraf dağ-mədən süxurlarında az istilik itkisi verən iki divarlı nasos-kompressor borular istifadə olunur. Mayenin özlülüyünün azaldılması məqsədilə daxil olan məhsulun qızdırılması üçün istilik daşıyıcısının quyudibinə verilməsi nasos qaldırıcısında yerinə yetirilə bilər. İstilik daşıyıcısının içiboş ştanqlar vasitəsilə vurulmasının başqa bir üsulla tətbiq edilməsi texnologiyası istilik daşıyıcısının lay flüidinin qızdırılması və onun süxurdan süzülmə sürətinin artırılması məqsədilə laya vurucu quyular vasitəsilə bilavasitə vurulmasından ibarətdir. Məqalədə bu cür texnologiyaların «Şeşmaoil» MMC-də tətbiqi ilə bağlı aparılan eksperimental işlərin nəticələri verilmiş, həmin texnologiyaların tətbiqinin prinsipial imkanları və perspektivləri göstərilmişdir.
Açar sözlər: istilik daşıyıcısının vurulması; içiboş ştanq kəməri; nasos-kompressor boruları; neftin özlülüyü; qatılaşdırılmış buxar.
Yataqlarda özlü neft ehtiyatlarının məlum işlənmə üsullarından biri də layın quyudibi zonasına istilik daşıyıcısının vurulmasıdır. Bu məqsədlə, içiboş ştanqlardan və ya vakuum kameraları əmələ gətirən, ətraf dağ-mədən süxurlarında az istilik itkisi verən iki divarlı nasos-kompressor borular istifadə olunur. Mayenin özlülüyünün azaldılması məqsədilə daxil olan məhsulun qızdırılması üçün istilik daşıyıcısının quyudibinə verilməsi nasos qaldırıcısında yerinə yetirilə bilər. İstilik daşıyıcısının içiboş ştanqlar vasitəsilə vurulmasının başqa bir üsulla tətbiq edilməsi texnologiyası istilik daşıyıcısının lay flüidinin qızdırılması və onun süxurdan süzülmə sürətinin artırılması məqsədilə laya vurucu quyular vasitəsilə bilavasitə vurulmasından ibarətdir. Məqalədə bu cür texnologiyaların «Şeşmaoil» MMC-də tətbiqi ilə bağlı aparılan eksperimental işlərin nəticələri verilmiş, həmin texnologiyaların tətbiqinin prinsipial imkanları və perspektivləri göstərilmişdir.
Açar sözlər: istilik daşıyıcısının vurulması; içiboş ştanq kəməri; nasos-kompressor boruları; neftin özlülüyü; qatılaşdırılmış buxar.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100646
L. S. Kuleşova, V. Ş. Muxametşin
Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinin şərq hissəsinin karbonatlı kollektorlarında müxtəlif obyektlər qrupunun mürəkkəb işlənmə şərtləri üçün karbohidrogen hasilatının innovativ üsullarının axtarışına və tətbiqinin əsaslandırılmasına imkan verən modellər yaradılmışdır. Qeyri-bircins informasiya və müxtəlif qeyri-müəyyənliklər şəraitində son neftçıxartma əmsalının proqnozlaşdırılması üçün alqoritmlər təklif edilmişdir. Geoloji-statistik modellərin qurulması üçün arqumentlərin qrup uçotu metodu alqoritminin istifadəsi əsaslandırılmışdır. Neftçıxartma prosesinin əldə edilmiş modellərinin fiziki interpretasiyası verilmişdir. Karbonatlı kollektorlarda müxtəlif obyektlər qrupunun işlənməsinin idarə olunması ilə bağlı müxtəlif məsələlərin həllində differensiallaşdırılmış yanaşmanın zəruriliyi göstərilmişdir.
Açar sözlər: neftçıxartma əmsalı; mərhələli reqressiya analizi; arqumentlərin qrup uçotu metodu.
Volqa-Ural neftli-qazlı əyalətinin şərq hissəsinin karbonatlı kollektorlarında müxtəlif obyektlər qrupunun mürəkkəb işlənmə şərtləri üçün karbohidrogen hasilatının innovativ üsullarının axtarışına və tətbiqinin əsaslandırılmasına imkan verən modellər yaradılmışdır. Qeyri-bircins informasiya və müxtəlif qeyri-müəyyənliklər şəraitində son neftçıxartma əmsalının proqnozlaşdırılması üçün alqoritmlər təklif edilmişdir. Geoloji-statistik modellərin qurulması üçün arqumentlərin qrup uçotu metodu alqoritminin istifadəsi əsaslandırılmışdır. Neftçıxartma prosesinin əldə edilmiş modellərinin fiziki interpretasiyası verilmişdir. Karbonatlı kollektorlarda müxtəlif obyektlər qrupunun işlənməsinin idarə olunması ilə bağlı müxtəlif məsələlərin həllində differensiallaşdırılmış yanaşmanın zəruriliyi göstərilmişdir.
Açar sözlər: neftçıxartma əmsalı; mərhələli reqressiya analizi; arqumentlərin qrup uçotu metodu.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100647
V. X. Nurullayev, F. T. Mürvətov, Z. A. Abdullayeva
Məqalədə uzun illər istismar edilən neft yataqlarında işlənmənin müəyyən mərhələlərində süzülmə müqavimətinin dəyişməsinə bir sıra xarici və daxili amillərin, əsasən temperatur rejiminin pozulmasının təsirinə baxılmışdır. Müyyən edilmişdir ki, temperaturun aşağı düşməsilə neftin tərkibindəki asfalten, qatran və parafin assosiatlarının əmələ gəlməsi nəticəsində özlülük artır. Bu assosiatlar məsamələrə çökərək keçiriciliyin aşağı düşməsinə, qaldırıcı boru xətlərinin daxili diametrinin kiçilməsinə və hidravlik müqavimətin yüksəlməsinə səbəb olur. Nanoquruluşlu koordinasion polimerlər əsaslı texnologiyanın tətbiqindən sonra qatranın reagent tərəfindən udulmasına baxmayaraq, neftin özlülüyünün artması müşahidə edilmişdi. Problemi aradan qaldırmaq məqsədilə quyudibi sahəyə vurulacaq kompozitin tərkibinə daxil olan qələviləşdirilmiş dizel fraksiyası tullantısının bir hissəsi kondensatla əvəzlənmiş və yüksək effekt əldə olunmuşdur.
Açar sözlər: neft; özlülük; parafin; qatran; kondensat; assosiat; nanoquruluşlu reagent.
Məqalədə uzun illər istismar edilən neft yataqlarında işlənmənin müəyyən mərhələlərində süzülmə müqavimətinin dəyişməsinə bir sıra xarici və daxili amillərin, əsasən temperatur rejiminin pozulmasının təsirinə baxılmışdır. Müyyən edilmişdir ki, temperaturun aşağı düşməsilə neftin tərkibindəki asfalten, qatran və parafin assosiatlarının əmələ gəlməsi nəticəsində özlülük artır. Bu assosiatlar məsamələrə çökərək keçiriciliyin aşağı düşməsinə, qaldırıcı boru xətlərinin daxili diametrinin kiçilməsinə və hidravlik müqavimətin yüksəlməsinə səbəb olur. Nanoquruluşlu koordinasion polimerlər əsaslı texnologiyanın tətbiqindən sonra qatranın reagent tərəfindən udulmasına baxmayaraq, neftin özlülüyünün artması müşahidə edilmişdi. Problemi aradan qaldırmaq məqsədilə quyudibi sahəyə vurulacaq kompozitin tərkibinə daxil olan qələviləşdirilmiş dizel fraksiyası tullantısının bir hissəsi kondensatla əvəzlənmiş və yüksək effekt əldə olunmuşdur.
Açar sözlər: neft; özlülük; parafin; qatran; kondensat; assosiat; nanoquruluşlu reagent.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100648
V. X. Nurullayev, F. T. Mürvətov, A. V. Qasımzadə
Məqalədə, Siyəzən monoklinal neft yatağının anomal işlənmə şəraiti ilə əlaqədar olaraq baş verən mürəkkəbləşmələrə baxılmışdır. Çətin geoloji-geofiziki və istismar şəraitində, mövcud işlənmə sisteminə yeni innovativ üsulların, tətbiqi və işlənilmənin davam etdirilməsi aktual məsələlərdən hesab edilmişdir. Problemin həlli məqsədi ilə yeni sinif BAF-1 və BAF-2 nanoquruluşa malik kompozitlər yaradılmış, quyudibi sahəyə təsir üsulu işlənilmişdi. Reagentin tətbiqi ilə Cənub-şərqi Səadan sahəsində istismarda olan 111 №-li, Cənub-qərbi Səаdan sahəsində istismarda olan 198 №-li, Əmirxanlı sahəsində istismarda olan 1463 №-li neft hasiledici quyulardan təcrübə sınaq mərhələsində əlavə olaraq 391.1 ton neft hasil olunmuşdur. BAF-1 və BAF-2 nanoquruluşlu kompozit, 3.0%-li lay suyunun codluğunu aradan qaldırır, tərkibindəki sulfatreduksiyaedici bakteriyaları məhv edir.
Açar sözlər: qatran; parafin; nanoquruluşlu kompozit; quyudibi sahə.
Məqalədə, Siyəzən monoklinal neft yatağının anomal işlənmə şəraiti ilə əlaqədar olaraq baş verən mürəkkəbləşmələrə baxılmışdır. Çətin geoloji-geofiziki və istismar şəraitində, mövcud işlənmə sisteminə yeni innovativ üsulların, tətbiqi və işlənilmənin davam etdirilməsi aktual məsələlərdən hesab edilmişdir. Problemin həlli məqsədi ilə yeni sinif BAF-1 və BAF-2 nanoquruluşa malik kompozitlər yaradılmış, quyudibi sahəyə təsir üsulu işlənilmişdi. Reagentin tətbiqi ilə Cənub-şərqi Səadan sahəsində istismarda olan 111 №-li, Cənub-qərbi Səаdan sahəsində istismarda olan 198 №-li, Əmirxanlı sahəsində istismarda olan 1463 №-li neft hasiledici quyulardan təcrübə sınaq mərhələsində əlavə olaraq 391.1 ton neft hasil olunmuşdur. BAF-1 və BAF-2 nanoquruluşlu kompozit, 3.0%-li lay suyunun codluğunu aradan qaldırır, tərkibindəki sulfatreduksiyaedici bakteriyaları məhv edir.
Açar sözlər: qatran; parafin; nanoquruluşlu kompozit; quyudibi sahə.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100649
S. R. Nurov, R. F. Yakupov, V. V. Muxametşin, А. Т. Gareyev, L. S. Kuleşova, İ. А. Faizov
Məqalədə Birs yəhərinə aid neft yatağının Kasir-Podolsk çöküntülərinin karbonatlı kollektorlarının təhlili və işlənməsinin layihələndirilməsində yeni kompleks yanaşma təqdim edilmişdir. Bu yanaşmanın tətbiqi əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarını qəbul etməyə, həmçinin obyektin işlənməyə aktiv cəlb edilməsi şəraitində layihə qərarlarını optimallaşdırmağa və neft hasilatı əmsalını AV1 ehtiyatları kateqoriyasına əsasən 0.247-dən 0.288-ə qədər artırmağa imkan verən nəticələr əldə etməyə şərait yaratmışdır. Uğurlu təcrübənin gələcəkdə Başqırdıstanın şimalında yerləşən oxşar geoloji quruluşa malik digər yataqlarında da tirajlanması planlaşdırılır.
Açar sözlər: neft yataqlarının işlənməsi; karbonatlar; Kaşir-Podolsk çöküntüləri; ehtiyatların hasilatı; layın turşu ilə hidroyarılması; üfiqi quyu.
Məqalədə Birs yəhərinə aid neft yatağının Kasir-Podolsk çöküntülərinin karbonatlı kollektorlarının təhlili və işlənməsinin layihələndirilməsində yeni kompleks yanaşma təqdim edilmişdir. Bu yanaşmanın tətbiqi əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarını qəbul etməyə, həmçinin obyektin işlənməyə aktiv cəlb edilməsi şəraitində layihə qərarlarını optimallaşdırmağa və neft hasilatı əmsalını AV1 ehtiyatları kateqoriyasına əsasən 0.247-dən 0.288-ə qədər artırmağa imkan verən nəticələr əldə etməyə şərait yaratmışdır. Uğurlu təcrübənin gələcəkdə Başqırdıstanın şimalında yerləşən oxşar geoloji quruluşa malik digər yataqlarında da tirajlanması planlaşdırılır.
Açar sözlər: neft yataqlarının işlənməsi; karbonatlar; Kaşir-Podolsk çöküntüləri; ehtiyatların hasilatı; layın turşu ilə hidroyarılması; üfiqi quyu.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100650
L. P. Kalaçeva, İ. К. İvanova, А. S. Portyaqin, V. К. İvanov
Təbii və səmt neft qazlarının hidrat vəziyyətində saxlama imkanlarının qiymətləndirilməsi
İşin məqsədi təbii qazların hidratlarının formalaşması və parçalanma proseslərinin öyrənilməsidir. Səmt neft qazlarının modelləri kimi, Otradninskoye və Srednevilyuyskoye qaz-kondensat yataqlarının təbii qazları seçilib. İşdə təbii qazların hidratlarının suda, sodyum bikarbonatın 2% həllində əmələgəlməsi öyrənilmiş və bu qazların hidratlarının parçalanmasının kinetik parametrləri müəyyən edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, daha yüksək nisbi sıxlıqlı təbii qazın hidrat əmələ gəlməsi eyni temperaturda daha aşağı təzyiqlərdə başlayır. Suyun hidrata çevrilməsi dərəcəsi qazın nisbi sıxlığının azalması ilə artır. Su ilə müqayisədə sodyum bikarbonatın həllində əldə edilən hidratların sabitliyi praktiki olaraq, 2 dəfə yüksəkdir. C2-C4 metan homoloqların hidratlarda cəmləşməsi qazların yağlılıq əmsalının artmasına gətirib çıxarır. Təbii və səmt neft qazlarının hidrat vəziyyətində utilizasiyasının və saxlanılmasının mümkünlüyü qənaətinə gəlinmişdir.
Açar sözlər: təbii qaz; səmt qaz; utilizasiya; təbii qazın hidratları; hidratlaşmanın tarazlıq şərtləri; hidrokarbonat-natrium sular növü; yağlılıq əmsalı.
İşin məqsədi təbii qazların hidratlarının formalaşması və parçalanma proseslərinin öyrənilməsidir. Səmt neft qazlarının modelləri kimi, Otradninskoye və Srednevilyuyskoye qaz-kondensat yataqlarının təbii qazları seçilib. İşdə təbii qazların hidratlarının suda, sodyum bikarbonatın 2% həllində əmələgəlməsi öyrənilmiş və bu qazların hidratlarının parçalanmasının kinetik parametrləri müəyyən edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, daha yüksək nisbi sıxlıqlı təbii qazın hidrat əmələ gəlməsi eyni temperaturda daha aşağı təzyiqlərdə başlayır. Suyun hidrata çevrilməsi dərəcəsi qazın nisbi sıxlığının azalması ilə artır. Su ilə müqayisədə sodyum bikarbonatın həllində əldə edilən hidratların sabitliyi praktiki olaraq, 2 dəfə yüksəkdir. C2-C4 metan homoloqların hidratlarda cəmləşməsi qazların yağlılıq əmsalının artmasına gətirib çıxarır. Təbii və səmt neft qazlarının hidrat vəziyyətində utilizasiyasının və saxlanılmasının mümkünlüyü qənaətinə gəlinmişdir.
Açar sözlər: təbii qaz; səmt qaz; utilizasiya; təbii qazın hidratları; hidratlaşmanın tarazlıq şərtləri; hidrokarbonat-natrium sular növü; yağlılıq əmsalı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100664
P. L. Pavlova1, K. A. Başmur1, V. V. Buxtoyarov1,2
Məqalədə neft yatağında karbon dioksidin tutulmasının və vurulmasının texnika və texnologiyalarının kompleksli təhlili aparılır. Həmçinin karbon dioksidin tutulmasından başlayaraq onun neft layına vurulmasına qədər aparılan texnoloji prosesinin təkmilləşdirilməsinə dair təkliflər işlənilib hazırlanmışdır. Nəticədə, yerüstü və quyu avadanlığı təhlil edilmişdir, bu da neftveriminin artırılması məqsədilə karbon dioksidin vurulması ilə neft yataqlarının işlənməsinin texnoloji proseslərinin kompleks şəkildə başa düşülməsinə imkan yaradır. Qeyd olunub ki, karbon dioksidin nəqlinin dəyərinin azaldılması məqsədilə, onun tutulması və emalı mərhələlərini yatağın işlənməsinin texnoloji sxeminə daxil etmək olar, səmt qazlarının, məsələn hidrogenin, alınması hesabına isə neft ehtiyacları üçün enerji əldə etmək olar, bu da coğrafi cəhətdən uzaq olan yataqlar üçün çox aktualdır. Quyu dibində superkritik karbon dioksidinin vəziyyətini idarə etmək üçün quyu avadanlığı təklif olunub və onun iş meyarları əsaslandırılıb.
Açar sözlər: karbon dioksidi; superkritik flüid; tutulma; vurma; neft yatağı; texnoloji proses.
Məqalədə neft yatağında karbon dioksidin tutulmasının və vurulmasının texnika və texnologiyalarının kompleksli təhlili aparılır. Həmçinin karbon dioksidin tutulmasından başlayaraq onun neft layına vurulmasına qədər aparılan texnoloji prosesinin təkmilləşdirilməsinə dair təkliflər işlənilib hazırlanmışdır. Nəticədə, yerüstü və quyu avadanlığı təhlil edilmişdir, bu da neftveriminin artırılması məqsədilə karbon dioksidin vurulması ilə neft yataqlarının işlənməsinin texnoloji proseslərinin kompleks şəkildə başa düşülməsinə imkan yaradır. Qeyd olunub ki, karbon dioksidin nəqlinin dəyərinin azaldılması məqsədilə, onun tutulması və emalı mərhələlərini yatağın işlənməsinin texnoloji sxeminə daxil etmək olar, səmt qazlarının, məsələn hidrogenin, alınması hesabına isə neft ehtiyacları üçün enerji əldə etmək olar, bu da coğrafi cəhətdən uzaq olan yataqlar üçün çox aktualdır. Quyu dibində superkritik karbon dioksidinin vəziyyətini idarə etmək üçün quyu avadanlığı təklif olunub və onun iş meyarları əsaslandırılıb.
Açar sözlər: karbon dioksidi; superkritik flüid; tutulma; vurma; neft yatağı; texnoloji proses.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100687
A. H. Abdullayev, Q. N. Rəsulov, İ. D. Hüseynov, O. F. İsmayılov
Neft və neft məhsullarının daşınmasında dəmir yolu nəqliyyatı xüsusi yer tutur. Daşımanın sürətinin və etibarlılığının təmin edilməsi mühüm məsələlərdən biridir. Bu problemin həllində dəmiryol yoldəyişənlərinin rolu böyükdür. Paket tipli «AN» reduktorları ənənəvi olanlarla müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir. Məqalədə AzTU-da işlənmiş yeni paket tipli innovativ «AN» reduktorunun köməyi ilə dəmiryol yoldəyişəninin ötürmə mexanizminin texnoloji və istismar parametrlərinin yüksəldilməsi xüsusiyyətləri və mahiyyəti təqdim olunur. Ənənəvi reduktorlarda tətbiq olunan işgil birləşmələri əvəzinə, paket reduktorlarda istifadə olunan ikiqat sürüşmə yastıqlarının sürtünmə işinin təhlili verilmişdir. Dəmiryol yoldəyişənlərinin elektrik intiqalının ötürmə mexanizmlərində paket tipli «AN» reduktorlarının istifadəsinin səmərəliliyi aşkar edilmişdir.
Açar sözlər: dəmiryol yoldəyişəni; intiqal, mexanizm; innovativ; reduktor; yüksəlmə; etibarlıq.
Neft və neft məhsullarının daşınmasında dəmir yolu nəqliyyatı xüsusi yer tutur. Daşımanın sürətinin və etibarlılığının təmin edilməsi mühüm məsələlərdən biridir. Bu problemin həllində dəmiryol yoldəyişənlərinin rolu böyükdür. Paket tipli «AN» reduktorları ənənəvi olanlarla müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir. Məqalədə AzTU-da işlənmiş yeni paket tipli innovativ «AN» reduktorunun köməyi ilə dəmiryol yoldəyişəninin ötürmə mexanizminin texnoloji və istismar parametrlərinin yüksəldilməsi xüsusiyyətləri və mahiyyəti təqdim olunur. Ənənəvi reduktorlarda tətbiq olunan işgil birləşmələri əvəzinə, paket reduktorlarda istifadə olunan ikiqat sürüşmə yastıqlarının sürtünmə işinin təhlili verilmişdir. Dəmiryol yoldəyişənlərinin elektrik intiqalının ötürmə mexanizmlərində paket tipli «AN» reduktorlarının istifadəsinin səmərəliliyi aşkar edilmişdir.
Açar sözlər: dəmiryol yoldəyişəni; intiqal, mexanizm; innovativ; reduktor; yüksəlmə; etibarlıq.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100700
E-mail: qoshqarrasul@gmail.com
K. A. Başmur1, V. V. Buxtoyarov1,2, R. B. Serqiyenko3, A. N. Sokolnikov1, Ya. A. Tınçenko1
Daxili vintli relyefli rotorun istifadəsi ilə turbin sərfölçənlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi
Tədqiqat maye sərfinin göstəricilərinin turbin sərfölçənlərlə ölçülməsinin keyfiyyətinin artırılması probleminə həsr olunmuşdur. Turbin sərfölçənin keyfiyyət kriteriyalarına ölçü dəqiqliyi və onun həyata keçirilməsi xərcləri aid edilib. Kriteriyaları müqayisə etmək üçün işlənilmiş və standart tipli rotor sərfölçənləri vasitəsilə işçi mühitin axınının hərəkətinin hidrodinamik modelləşdirilməsi məqalədə təqdim olunur. Rotorun işlənilmiş tipi daxili vintli relyefli içi boş valdır. Standart tipi kimi propeller tipli rotordan istifadə edilmişdir. Ədəbiyyat təhlilinin nəticələrinə görə, tədqiqatın məqsədi rotor sərfölçənlərinin sərf-basqı xüsusiyyətlərinin xətliliyinə təsir edən hidravlik müqavimətlərin xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Hidrodinamik kompüter modelləşdirmənin məqsədi işçi mayenin özlülüyünün müxtəlif göstəriciləri üçün – kiçiközlülükdən yüksəközlülüyə qədər aparılması idi. O göstərmişdir ki, daxili vintli relyefi olan rotor sərfölçənin istifadəsi, propeller tipli rotorla müqayisədə, hidravlik axınının müqavimətini 2 dəfədən çox azaldır, iş mühitinin hər hansı bir özlülüyü üçün, bu da axının hərəkətinə sərf olunan enerji xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Eyni zamanda, hər iki növ rotor sərfölçənləri üçün xarakteristikaların xəttliliyi tədqiq olunan xarakteristikalarda təxminən eyni olaraq qalır ki, bu da parametrlər ölçülərinin oxşar dəqiqliyindən xəbər verir.
Açar sözlər: turbin sərfölçəni; özlülük; hidravlik müqavimət; neftin nəqli; kompüter modelləşdirilməsi; hidrodinamik modelləşdirilmə.
Tədqiqat maye sərfinin göstəricilərinin turbin sərfölçənlərlə ölçülməsinin keyfiyyətinin artırılması probleminə həsr olunmuşdur. Turbin sərfölçənin keyfiyyət kriteriyalarına ölçü dəqiqliyi və onun həyata keçirilməsi xərcləri aid edilib. Kriteriyaları müqayisə etmək üçün işlənilmiş və standart tipli rotor sərfölçənləri vasitəsilə işçi mühitin axınının hərəkətinin hidrodinamik modelləşdirilməsi məqalədə təqdim olunur. Rotorun işlənilmiş tipi daxili vintli relyefli içi boş valdır. Standart tipi kimi propeller tipli rotordan istifadə edilmişdir. Ədəbiyyat təhlilinin nəticələrinə görə, tədqiqatın məqsədi rotor sərfölçənlərinin sərf-basqı xüsusiyyətlərinin xətliliyinə təsir edən hidravlik müqavimətlərin xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Hidrodinamik kompüter modelləşdirmənin məqsədi işçi mayenin özlülüyünün müxtəlif göstəriciləri üçün – kiçiközlülükdən yüksəközlülüyə qədər aparılması idi. O göstərmişdir ki, daxili vintli relyefi olan rotor sərfölçənin istifadəsi, propeller tipli rotorla müqayisədə, hidravlik axınının müqavimətini 2 dəfədən çox azaldır, iş mühitinin hər hansı bir özlülüyü üçün, bu da axının hərəkətinə sərf olunan enerji xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Eyni zamanda, hər iki növ rotor sərfölçənləri üçün xarakteristikaların xəttliliyi tədqiq olunan xarakteristikalarda təxminən eyni olaraq qalır ki, bu da parametrlər ölçülərinin oxşar dəqiqliyindən xəbər verir.
Açar sözlər: turbin sərfölçəni; özlülük; hidravlik müqavimət; neftin nəqli; kompüter modelləşdirilməsi; hidrodinamik modelləşdirilmə.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100686
İ. A. Həbibov, S. M. Abasova, İ. A. Mayılov
Neftmədən avadanlıqlarının konstruksiyasında nanotexnologiyaların tətbiqinin səmərəliliyi
Elm və texnikanın müasir inkişaf mərhələsi nanotexnologiyaların tətbiqi səviyyəsi ilə səciyyələnir. Sənayedə bu texnologiyanın əhatə dairəsi günü-gündən artır. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq nanotexnologiyalar neft sektorunda tətbiq edilmiş və neft və qaz hasilatının səviyyəsinə ciddi təsir göstərmişdir. Respublikada 2010-2015, 2016-2020 və 2021-2025-ci illər üçün üç Nano-neft proqramı qəbul edilmişdir. Bu proqramlar bu elm sahəsinin inkişafı üçün böyük stimul oldu. Hazırda nanotexnologiyalar neft hasilatı, quyuların qazılması, neft kimyası, ekologiya, geologiya, neft-qaz biznesi kimi sahələrdə uğurla tətbiq olunur. Məqalədə neft və qaz avadanlıqlarının etibarlılığını və davamlılığını artırmaq üçün onların layihələrində nanotexnologiyalardan istifadə imkanları nəzərdən keçirilir.
Açar sözlər: neft və qaz yataqları üçün avadanlıq; nanotexnologiya; etibarlılıq.
Elm və texnikanın müasir inkişaf mərhələsi nanotexnologiyaların tətbiqi səviyyəsi ilə səciyyələnir. Sənayedə bu texnologiyanın əhatə dairəsi günü-gündən artır. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq nanotexnologiyalar neft sektorunda tətbiq edilmiş və neft və qaz hasilatının səviyyəsinə ciddi təsir göstərmişdir. Respublikada 2010-2015, 2016-2020 və 2021-2025-ci illər üçün üç Nano-neft proqramı qəbul edilmişdir. Bu proqramlar bu elm sahəsinin inkişafı üçün böyük stimul oldu. Hazırda nanotexnologiyalar neft hasilatı, quyuların qazılması, neft kimyası, ekologiya, geologiya, neft-qaz biznesi kimi sahələrdə uğurla tətbiq olunur. Məqalədə neft və qaz avadanlıqlarının etibarlılığını və davamlılığını artırmaq üçün onların layihələrində nanotexnologiyalardan istifadə imkanları nəzərdən keçirilir.
Açar sözlər: neft və qaz yataqları üçün avadanlıq; nanotexnologiya; etibarlılıq.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100692
S. N. Namazov, Ş. M. Maşayev, A. M. Quliyeva
Yüksək sürətli bişirmənin ovuntu poladlarının struktur və xassələrinə təsiri
Poladların bişirilməsi texnologiyası müxtəlif temperatur və şəraitdə həyata keçirildiyi üçün onların strukturunun və xassələrinin formalaşması bir qədər fərqlidir. Düzgün bişirmə texnologiyası yüksək sıxlıqlı və yüksək möhkəmlikli ovuntu poladlarının istehsalına imkan verir. Əksər hallarda ovuntu poladlarının xassələrinin azalmasının səbəbi aşağı bişirmə temperaturu və aşağı bişirmə müddətləri nəticəsində baş verən diffuziya prosesinin zəif olması və ya olmamasıdır. Bildiyimiz kimi, bişirmə zamanı məsamələr diffüzya nəticəsində bağlandıqca poladın sıxlığı və bir çox fiziki-mexaniki xassələri artır.
Açar sözlər: bişirmə; texnologiya; ovuntu; polad; struktur; xassə; neft; qaz; sənaye.
Poladların bişirilməsi texnologiyası müxtəlif temperatur və şəraitdə həyata keçirildiyi üçün onların strukturunun və xassələrinin formalaşması bir qədər fərqlidir. Düzgün bişirmə texnologiyası yüksək sıxlıqlı və yüksək möhkəmlikli ovuntu poladlarının istehsalına imkan verir. Əksər hallarda ovuntu poladlarının xassələrinin azalmasının səbəbi aşağı bişirmə temperaturu və aşağı bişirmə müddətləri nəticəsində baş verən diffuziya prosesinin zəif olması və ya olmamasıdır. Bildiyimiz kimi, bişirmə zamanı məsamələr diffüzya nəticəsində bağlandıqca poladın sıxlığı və bir çox fiziki-mexaniki xassələri artır.
Açar sözlər: bişirmə; texnologiya; ovuntu; polad; struktur; xassə; neft; qaz; sənaye.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100693
E-mail: subhan_namazov@daad-alumni.de
N. M. Rəsulov, G. V. Dəmirova, İ. Ə. Abbasova, Y. E. Hüseynov
Texnoloji əlaqələri idarə etməklə yivdiyirləmə səmərəliyinin yüksəldilməsi
Yivlərin plastik deformasiya ilə formalaşdırılması onları formalaşdırmanın ən səmərəli üsullarından biri olub, həm də onların yüksək istismar göstəricilərini təmin edir; yiv birləşmələrini avtomatlaşdırılmış yığma prosesinin səmərəli təşkili üçün yivin formalaşdırılma dəqiqliyinin artırılması xüsusilə vacibdir. Məqalədə iki diyircəkli profil diyirləyən dəzgahlarda radial verişlə yiv diyirləmə zamanı və tangensial verişlə tangensial başlıqlarının köməyi ilə yivin dəqiqliyinin təmin edilməsi mexanizmi təhlil edilir; giriş və çıxış parametrləri arasında əlaqə aşkar edilir, məhsuldarlığı praktiki olaraq azaltmadan tangensial verişlə yiv diyirləmənin yeni üsulu təqdim olunur, demək olar ki, texnoloji əməliyyatın məhsuldarlığını azaltmadan diyirləmə qüvvəsinin azaldılması təmin edilir, həmçinin yivi diyirləmə dəqiqliyini artırmaq yolları təklif olunur.
Açar sözlər: yiv; diyirləmə; radial; tangensial; veriş; parametrlərin dəqiqliyi; texnoloji əlaqələr.
Yivlərin plastik deformasiya ilə formalaşdırılması onları formalaşdırmanın ən səmərəli üsullarından biri olub, həm də onların yüksək istismar göstəricilərini təmin edir; yiv birləşmələrini avtomatlaşdırılmış yığma prosesinin səmərəli təşkili üçün yivin formalaşdırılma dəqiqliyinin artırılması xüsusilə vacibdir. Məqalədə iki diyircəkli profil diyirləyən dəzgahlarda radial verişlə yiv diyirləmə zamanı və tangensial verişlə tangensial başlıqlarının köməyi ilə yivin dəqiqliyinin təmin edilməsi mexanizmi təhlil edilir; giriş və çıxış parametrləri arasında əlaqə aşkar edilir, məhsuldarlığı praktiki olaraq azaltmadan tangensial verişlə yiv diyirləmənin yeni üsulu təqdim olunur, demək olar ki, texnoloji əməliyyatın məhsuldarlığını azaltmadan diyirləmə qüvvəsinin azaldılması təmin edilir, həmçinin yivi diyirləmə dəqiqliyini artırmaq yolları təklif olunur.
Açar sözlər: yiv; diyirləmə; radial; tangensial; veriş; parametrlərin dəqiqliyi; texnoloji əlaqələr.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100694
A. H. Sofiyev1, F. Kadıoğlu2, İ. Ə. Xəlilov3, H. M. Sedighi4, T. Vergul2, R. Yenialp1
Bu məqalədə Pasternak tipli qruntda yerləşən və burucu momentin təsiri altında olan funksional qradasiyalı materiallardan (FGM) hazırlanmış silindrik örtüklərin dayanıqlıq hesabatı aparılmışdır. Donnell tipli örtüklərin dəyişdirilmiş nəzəriyyəsi çərçivəsində FGM silindrik örtüklərinin xətti asılılıqları qurulduqdan sonra, Pasternak tipli qruntun təsirini nəzərə almaqla burucu momentin təsiri altında FGM silindrik örtüklərinin əsas tənlikləri alınmışdır. Burucu momentin analitik düsturu inteqral mənada sərhəd şərtlərini ödəyən yaxınlaşma funksiyaları seçməklə əldə edilmişdir. Xüsusi hal kimi alınmış ifadədən Vinkler qruntu üçün və qrunt olmayan hal üçün kritik burucu moment düsturları alınmışdır. Müxtəlif qrunt əmsalları, həcm nisbətləri və örtük xüsusiyyətləri üçün kritik burucu momentin dəyişməsi ətraflı tədqiq edilmişdir.
Açar sözlər: funksional qradasiyalı materiallar; silindrik örtük; uzununa əyrilik; kritik burucu moment; Pasternak tipli qrunt.
Bu məqalədə Pasternak tipli qruntda yerləşən və burucu momentin təsiri altında olan funksional qradasiyalı materiallardan (FGM) hazırlanmış silindrik örtüklərin dayanıqlıq hesabatı aparılmışdır. Donnell tipli örtüklərin dəyişdirilmiş nəzəriyyəsi çərçivəsində FGM silindrik örtüklərinin xətti asılılıqları qurulduqdan sonra, Pasternak tipli qruntun təsirini nəzərə almaqla burucu momentin təsiri altında FGM silindrik örtüklərinin əsas tənlikləri alınmışdır. Burucu momentin analitik düsturu inteqral mənada sərhəd şərtlərini ödəyən yaxınlaşma funksiyaları seçməklə əldə edilmişdir. Xüsusi hal kimi alınmış ifadədən Vinkler qruntu üçün və qrunt olmayan hal üçün kritik burucu moment düsturları alınmışdır. Müxtəlif qrunt əmsalları, həcm nisbətləri və örtük xüsusiyyətləri üçün kritik burucu momentin dəyişməsi ətraflı tədqiq edilmişdir.
Açar sözlər: funksional qradasiyalı materiallar; silindrik örtük; uzununa əyrilik; kritik burucu moment; Pasternak tipli qrunt.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100695
E-mail: abdullahavey@sdu.edu.tr
İ. T. Abbasov1, S.Simon1, P. D. Fritzsche1, N. D. Yusubov2
Kobud torna emalında enerji istehlakının azaldılmasının araşdırılması
Enerji istehlakının optimallaşdırılması digər qabaqcıl istehsal sahələrində olduğu kimi maşınqayırma sənayesində də əsas məsələlərdən biridir. Indiyə kimi kəsmə parametrləri, material çıxarılması və digər təsir göstərən parametrlər üçün modellər hazırlanmışdır. Bu modellərin əksəriyyəti bir prinsipə tabedir. Materialın çıxarılması sürəti nə qədər yüksək olarsa, xüsusi enerji sərfiyyatı bir o qədər az olar. Bu məqalədə enerji səmərəliliyinin artırılması üçün bir sıra tapşırıqlar həyata keçirilmişdir. Əvvəlcə emal
prosesində enerjini optimallaşdırmaq üçün kəsmə sürəti, veriş, kəsmə dərinliyi araşdırılır. Sonra emal quru, soyuducu yağlayıcı mayelərlə və boş gedişlərlə aparılır və optimal kəsmə parametrləri seçilir. Bu proseslər kobud torna emalı zamanı həyata keçirilir. Bundan əlavə, soyuducu yağlayıcı mayelərin enerji təsirləri öyrənilmişdir. Bu məqsədlə soyuducu yağlayıcı mayelərin istilik tutumları və dinamik özlülükləri üçün tədqiqatlar aparılmışdır.
Açar sözlər: torna emalı; səthin kələ-kötürlüyü; enerji səmərəliliyi; kəsmə rejimi paramterləri; soyuducu yağlayıcı mayelər; istilik tutumu; dinamik özlülük.
Enerji istehlakının optimallaşdırılması digər qabaqcıl istehsal sahələrində olduğu kimi maşınqayırma sənayesində də əsas məsələlərdən biridir. Indiyə kimi kəsmə parametrləri, material çıxarılması və digər təsir göstərən parametrlər üçün modellər hazırlanmışdır. Bu modellərin əksəriyyəti bir prinsipə tabedir. Materialın çıxarılması sürəti nə qədər yüksək olarsa, xüsusi enerji sərfiyyatı bir o qədər az olar. Bu məqalədə enerji səmərəliliyinin artırılması üçün bir sıra tapşırıqlar həyata keçirilmişdir. Əvvəlcə emal
prosesində enerjini optimallaşdırmaq üçün kəsmə sürəti, veriş, kəsmə dərinliyi araşdırılır. Sonra emal quru, soyuducu yağlayıcı mayelərlə və boş gedişlərlə aparılır və optimal kəsmə parametrləri seçilir. Bu proseslər kobud torna emalı zamanı həyata keçirilir. Bundan əlavə, soyuducu yağlayıcı mayelərin enerji təsirləri öyrənilmişdir. Bu məqsədlə soyuducu yağlayıcı mayelərin istilik tutumları və dinamik özlülükləri üçün tədqiqatlar aparılmışdır.
Açar sözlər: torna emalı; səthin kələ-kötürlüyü; enerji səmərəliliyi; kəsmə rejimi paramterləri; soyuducu yağlayıcı mayelər; istilik tutumu; dinamik özlülük.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100696
N.M. Rəsulov, U.M. Nadirov, M.Z. Ələkbərov
Mexaniki emal zamanı təsirdə olan dinamik texnoloji əlaqələr konsepsiyası işlənmişdir. Emal zamanı hissənin və onun tərkib elementlərinin istehsal keyfiyyəti göstəriciləri və səthlərin formalaşması zamanı təsirdə olan dinamik texnoloji əlaqələr təqdim olunur. Belə əlaqələrin idarə edilməsi isə hissələrin keyfiyyətlərinin yüksəldilməsini mənbəidir. Emal zamanı hissələrin keyfiyyətini formalaşdıran bəzi çıxış texnoloji parametrləri və onlara təsir edən amillər tədqiq edilir. Surətköçürmə üsulu ilə dişlərin pardaqlanması zamanı faktiki kəsmə dərinliyinin dəyişikənliyinin mexanizmi və onu idarəetmə istiqaməti müəyyən edilir. Dinamik texnoloji əlaqələri idarə etməklə faktiki kəsmə dərinliyinin stabilliyini təmin etmək üsulu müəyyən edilir. Ənənəvi üsulla müqayisədə, dişlərin surətköçürmə ilə pardaqlanması keyfiyyəti və emal göstəriciləri yüksəldilirməsi əldə edilir.
Açar sözlər: dinamik; texnoloji əlaqə; pardaqlama; idarə etmə; kəsmə dərinliyi; keyfiyyət.
Mexaniki emal zamanı təsirdə olan dinamik texnoloji əlaqələr konsepsiyası işlənmişdir. Emal zamanı hissənin və onun tərkib elementlərinin istehsal keyfiyyəti göstəriciləri və səthlərin formalaşması zamanı təsirdə olan dinamik texnoloji əlaqələr təqdim olunur. Belə əlaqələrin idarə edilməsi isə hissələrin keyfiyyətlərinin yüksəldilməsini mənbəidir. Emal zamanı hissələrin keyfiyyətini formalaşdıran bəzi çıxış texnoloji parametrləri və onlara təsir edən amillər tədqiq edilir. Surətköçürmə üsulu ilə dişlərin pardaqlanması zamanı faktiki kəsmə dərinliyinin dəyişikənliyinin mexanizmi və onu idarəetmə istiqaməti müəyyən edilir. Dinamik texnoloji əlaqələri idarə etməklə faktiki kəsmə dərinliyinin stabilliyini təmin etmək üsulu müəyyən edilir. Ənənəvi üsulla müqayisədə, dişlərin surətköçürmə ilə pardaqlanması keyfiyyəti və emal göstəriciləri yüksəldilirməsi əldə edilir.
Açar sözlər: dinamik; texnoloji əlaqə; pardaqlama; idarə etmə; kəsmə dərinliyi; keyfiyyət.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100697
E-mail: ugurlu.nadirov@aztu.edu.az
R. Schneider1, T. Fritsch1, Th. Rieder2, S. Hernschier1, S.Simon1, A.S. Mammadov3
Məqalədə qurğunun akustik xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsinə əsaslanan şəraitə uyğun qulluq metodu təsvir edilmişdir. Baxım üçün ümumi tələblərdən və məqsədlərdən başlayaraq ölçmə proseduru izah edilir. Sonra iki sınaq bölməsi vasitəsilə metodun məqsədəuyğunluğu nümayiş etdirilir və onun məhdudiyyətləri göstərilir. Qısa iqtisadi mülahizə qurğuların artan etibarlılığına əlavə olaraq iqtisadi üstünlüyü göstərir.
Açar sözlər: vəziyyətə əsaslanan texniki xidmət; akustik model; lentli konveyer; açıq mədənçilik.
Məqalədə qurğunun akustik xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsinə əsaslanan şəraitə uyğun qulluq metodu təsvir edilmişdir. Baxım üçün ümumi tələblərdən və məqsədlərdən başlayaraq ölçmə proseduru izah edilir. Sonra iki sınaq bölməsi vasitəsilə metodun məqsədəuyğunluğu nümayiş etdirilir və onun məhdudiyyətləri göstərilir. Qısa iqtisadi mülahizə qurğuların artan etibarlılığına əlavə olaraq iqtisadi üstünlüyü göstərir.
Açar sözlər: vəziyyətə əsaslanan texniki xidmət; akustik model; lentli konveyer; açıq mədənçilik.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100698
D. V. Ardaşev, A. S. Deqtyareva-Kaşutina
Titan hissələrindən dərin dəniz qazıma və dağ-mədən hasilatı qurğularında, nasoslarda, boru kəmərlərində, müxtəlif təyinatlı istilik mübadiləsi avadanlıqlarında, eləcə də dəniz neft və qaz yataqlarında istifadə olunan yüksək təzyiq tutumlarında istifadə olunur. Titan hissələrinin üzərinə sərt xrom örtüklərinin çəkilməsi ilə bağlı mövcud üsulların dəqiq elmi əsaslandırması və tövsiyələri yoxdur. Müəllif metodunun mahiyyəti hissənin səthinin əvvəlcə konsentratlaşdırılmış xlor turşusu olan vannada aşındırılaraq hazırlanmasından, sonradan cərəyanın əks istiqamətdə buraxılması hesabına səthin aktivləşdirilməsindən ibarətdir. Sərt xrom örtüyünün çəkilməsi fırlanan hissəyə onun elektrolitik vannaya qismən batırılması ilə həyata keçirilir.
Açar sözlər: titan; sərt xrom örtük; elektrolit; xromlama; elektrolitik vanna; oksid təbəqə.
Titan hissələrindən dərin dəniz qazıma və dağ-mədən hasilatı qurğularında, nasoslarda, boru kəmərlərində, müxtəlif təyinatlı istilik mübadiləsi avadanlıqlarında, eləcə də dəniz neft və qaz yataqlarında istifadə olunan yüksək təzyiq tutumlarında istifadə olunur. Titan hissələrinin üzərinə sərt xrom örtüklərinin çəkilməsi ilə bağlı mövcud üsulların dəqiq elmi əsaslandırması və tövsiyələri yoxdur. Müəllif metodunun mahiyyəti hissənin səthinin əvvəlcə konsentratlaşdırılmış xlor turşusu olan vannada aşındırılaraq hazırlanmasından, sonradan cərəyanın əks istiqamətdə buraxılması hesabına səthin aktivləşdirilməsindən ibarətdir. Sərt xrom örtüyünün çəkilməsi fırlanan hissəyə onun elektrolitik vannaya qismən batırılması ilə həyata keçirilir.
Açar sözlər: titan; sərt xrom örtük; elektrolit; xromlama; elektrolitik vanna; oksid təbəqə.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100699
Q. Q. İsmayılov1, R. Ə. İsmayılov1, H. N. Bəbirov2
Kondensləşən qazların separasiyası zamanı hissəciklərin çökməsi dinamikasının tədqiqi
Separasiya texnoloji qurğularının istismar təcrübəsi göstərir ki, maye hissəciklərin effektiv çökməsini hec də həmişə əldə etmək olmur. Separatorlarda hissəciklərin çökməsi sürətinin təyini üçün mövcud hesabi düsturlar daxil olan qaz axınının əsas parametrlərinin (təzyiq və sıxlığın) termodinamiki tarazlılığına asaslanır. Lakin quyu məhsulu, məsələn kondensləşən qazlar parametrləri müəyyən geçikmə (relaksasiya müddəti) ilə dəyişə bilən qeyri-tarazlı sistemlər kimi səciyyələnir. Həmin geçikmə nəticəsində separatorda hissəciklərin çökmə sürəti effektiv separasiyanı təmin edən Stoksa görə qərarlaşmış rejimə çata bilmir. İşdə hissəciklərin çökmə sürətinin təyini üçün qeyri-tarazlı model təklif olunmuş və onun icrası üçün xüsusi alqoritm tərtib olunmuşdur. Təyin olunmuşdur ki, qravitasiya separatorunda maye hissəciklərinin effektiv ayrılması üçün, çökmə sürətinin relaksasiya müddəti 10 san aşmamalıdır.
Açar sözlər: qazın separasiyası; qravitasiya separatoru; hissəciklərin çökmə sürəti; relaksasiya müddəti.
Separasiya texnoloji qurğularının istismar təcrübəsi göstərir ki, maye hissəciklərin effektiv çökməsini hec də həmişə əldə etmək olmur. Separatorlarda hissəciklərin çökməsi sürətinin təyini üçün mövcud hesabi düsturlar daxil olan qaz axınının əsas parametrlərinin (təzyiq və sıxlığın) termodinamiki tarazlılığına asaslanır. Lakin quyu məhsulu, məsələn kondensləşən qazlar parametrləri müəyyən geçikmə (relaksasiya müddəti) ilə dəyişə bilən qeyri-tarazlı sistemlər kimi səciyyələnir. Həmin geçikmə nəticəsində separatorda hissəciklərin çökmə sürəti effektiv separasiyanı təmin edən Stoksa görə qərarlaşmış rejimə çata bilmir. İşdə hissəciklərin çökmə sürətinin təyini üçün qeyri-tarazlı model təklif olunmuş və onun icrası üçün xüsusi alqoritm tərtib olunmuşdur. Təyin olunmuşdur ki, qravitasiya separatorunda maye hissəciklərinin effektiv ayrılması üçün, çökmə sürətinin relaksasiya müddəti 10 san aşmamalıdır.
Açar sözlər: qazın separasiyası; qravitasiya separatoru; hissəciklərin çökmə sürəti; relaksasiya müddəti.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100654
Y.Z.Ələkbərov1, H.Q.İsmayılova1, R.Z.Xəlilov1, Ş.F.Musayeva2
Məqalə təbii qazların yeraltı tutumlarda hidrat halında saxlanılması məsələlərinə həsr olunub. Hidratların əmələ gəlməsi və dağılması proseslərində baş verən çoxtərəfli halların analizləri əsasında müəyyən olunub ki,yeraltı kameralarda təbii qazların hidrat halında saxlanılması məqsədə uyğundur. Hidrat halında olan qazların miqdarını nəzərə almaqla yeraltı rezervuarların həndəsi ölçülərini təyin etmək üçün formula təklif olunub. Məqalədə həmçinin qazların hidrat halında saxlanılması və böyük enerji sərf etmədən əks prosesin aparılması üçün bu proseslərin idarə olunmasının mümkünlüyü göstərilib.
Açar sözlər: təbii qaz; qaz hidratı; yeraltı tutum; qazın saxlanması; hidrat əmələgəlmə; temperatur ötürmə əmsalı.
Məqalə təbii qazların yeraltı tutumlarda hidrat halında saxlanılması məsələlərinə həsr olunub. Hidratların əmələ gəlməsi və dağılması proseslərində baş verən çoxtərəfli halların analizləri əsasında müəyyən olunub ki,yeraltı kameralarda təbii qazların hidrat halında saxlanılması məqsədə uyğundur. Hidrat halında olan qazların miqdarını nəzərə almaqla yeraltı rezervuarların həndəsi ölçülərini təyin etmək üçün formula təklif olunub. Məqalədə həmçinin qazların hidrat halında saxlanılması və böyük enerji sərf etmədən əks prosesin aparılması üçün bu proseslərin idarə olunmasının mümkünlüyü göstərilib.
Açar sözlər: təbii qaz; qaz hidratı; yeraltı tutum; qazın saxlanması; hidrat əmələgəlmə; temperatur ötürmə əmsalı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100655
E-mail: ismayilova.hecer@bk.ru
V. V. Buxtoyarov1,2, İ. S. Nekrasov1, V.S. Tınçenko1,2,3, K.A. Başmur1, R.B. Serqiyenko4
Neft emalında məlumatlarla işləyərkən bir sıra problemlərlə üzləşmək olar. Məlumatların böyük həcmi bir çox müxtəlif proseslər və avadanlıqlarla generasiya edir. Bu məqalə neft emalı müəssisəsində məlumatların böyük həcmlərinin səmərəli təhlili metodlarına həsr olunmuşdur. Xüsusilə, hidrokrekinq prosesinin texnoloji avadanlığının nasazlığının proqnozlaşdırılması üçün maşın təlimi metodlarının effektivliyi araşdırılır. Rəqəmsallaşmanın vacib elementi olan maşın təlimi, bir çox istehsal məsələlərini müvəffəqiyyətlə həll etməyə imkan verir. Məqalədə neftin emalı və dizel yanacağının istehsalı zamanı hidrokrekinq texnoloji avadanlığının yaranan nasazlığının təsnifatı və proqnozlaşdırılması məsələlərinin həlli üçün bəzi maşın təlimi alqoritmlərinin tətbiqi təsvir edilmişdir. Təsadüfi meşə metodlarının tətbiqi, əsas komponentlərin təhlili və hiperparametrlərin tənzimlənməsi nəzərdən keçirilir. Dəqiqlik parametri (Accuracy) əsasında bu metodların tətbiqinin effektivliyi müqayisə edilir. Göstərilmişdir ki, bu metodların kombinasiyası modelin dəqiqliyini 2% artırmağa imkan verəcək
Açar sözlər: avtomatlaşdırma; maşın təlimi; hidrokrekinq; modelləşdirmə; neft emalı.
Neft emalında məlumatlarla işləyərkən bir sıra problemlərlə üzləşmək olar. Məlumatların böyük həcmi bir çox müxtəlif proseslər və avadanlıqlarla generasiya edir. Bu məqalə neft emalı müəssisəsində məlumatların böyük həcmlərinin səmərəli təhlili metodlarına həsr olunmuşdur. Xüsusilə, hidrokrekinq prosesinin texnoloji avadanlığının nasazlığının proqnozlaşdırılması üçün maşın təlimi metodlarının effektivliyi araşdırılır. Rəqəmsallaşmanın vacib elementi olan maşın təlimi, bir çox istehsal məsələlərini müvəffəqiyyətlə həll etməyə imkan verir. Məqalədə neftin emalı və dizel yanacağının istehsalı zamanı hidrokrekinq texnoloji avadanlığının yaranan nasazlığının təsnifatı və proqnozlaşdırılması məsələlərinin həlli üçün bəzi maşın təlimi alqoritmlərinin tətbiqi təsvir edilmişdir. Təsadüfi meşə metodlarının tətbiqi, əsas komponentlərin təhlili və hiperparametrlərin tənzimlənməsi nəzərdən keçirilir. Dəqiqlik parametri (Accuracy) əsasında bu metodların tətbiqinin effektivliyi müqayisə edilir. Göstərilmişdir ki, bu metodların kombinasiyası modelin dəqiqliyini 2% artırmağa imkan verəcək
Açar sözlər: avtomatlaşdırma; maşın təlimi; hidrokrekinq; modelləşdirmə; neft emalı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100665
O. A. Kolençukov1, V. V. Buxtoyarov1,2, T. N. Kolençukova1, R. B. Serqiyenko3, K. A. Başmur1
Məqalədə piroliz katalizatorlarının alternativ enerji yanacağının hidrogen şəklində və həm də faydası heçdə az olmayan məhsulun – nanolifli karbonun alınması üçün ədəbiyyat icmalı keçirilir. Müəyyən edilmişdir ki, sənaye istifadəsi üçün ən perspektivli katalizatorlar yüksək faizli Ni və Ni-Cu katalizatorlarıdır. Hidrogenin karbohidrogen qazlarının katalitik parçalanma üsulu ilə alınması prosesində ən effektiv katalizator 40Ni/SiO2 katalizatorudur. Hidrogenin çıxışı 40Ni/SiO2 istifadə etdikdə 80.7 mol/gkat təşkil edir. Nanolifli karbonun ən böyük çıxışı (449 g/gkat) bimetalik katalizatoru (75 Ni-15 Cu)/Al2O3 əldə etməyə imkan verir. Həmcinin, tətbiq olunan katalizatorların hazırlanması üsulları da nəzərdən keçirilir, hər birinin üstünlükləri və mənfi cəhətləri təsvir olunur.
Açar sözlər: bimetalik Fe-Co katalizatoru; bimetalik Ni-Cu katalizatoru; piroliz katalizatorları; karbohidrogen qazlarının konversiyası; nanolifli karbon; nikel katalizatoru; hidrogen istehsalı.
Məqalədə piroliz katalizatorlarının alternativ enerji yanacağının hidrogen şəklində və həm də faydası heçdə az olmayan məhsulun – nanolifli karbonun alınması üçün ədəbiyyat icmalı keçirilir. Müəyyən edilmişdir ki, sənaye istifadəsi üçün ən perspektivli katalizatorlar yüksək faizli Ni və Ni-Cu katalizatorlarıdır. Hidrogenin karbohidrogen qazlarının katalitik parçalanma üsulu ilə alınması prosesində ən effektiv katalizator 40Ni/SiO2 katalizatorudur. Hidrogenin çıxışı 40Ni/SiO2 istifadə etdikdə 80.7 mol/gkat təşkil edir. Nanolifli karbonun ən böyük çıxışı (449 g/gkat) bimetalik katalizatoru (75 Ni-15 Cu)/Al2O3 əldə etməyə imkan verir. Həmcinin, tətbiq olunan katalizatorların hazırlanması üsulları da nəzərdən keçirilir, hər birinin üstünlükləri və mənfi cəhətləri təsvir olunur.
Açar sözlər: bimetalik Fe-Co katalizatoru; bimetalik Ni-Cu katalizatoru; piroliz katalizatorları; karbohidrogen qazlarının konversiyası; nanolifli karbon; nikel katalizatoru; hidrogen istehsalı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100684
O. A. Kolençukov1, K. A. Başmur1, V. V. Buxtoyarov1,2, R. B. Serqiyenko3, V. S. Tınçenko1,2,4
Qarışdırıcı qurğusundan istifadə edərkən n-butan pirolizinin eksperimental tədqiqi
Tədqiqat neft şlamlarının emalının termik proseslərinin təkmilləşdirilməsinə yönəlmişdir. Tədqiqatın məqsədi qarışdırıcı qurğunun neft şlamların - n-butan (C4H10) kompleks emalının birinci mərhələsinin məhsulunun katalitik pirolizində qaz karbohidrogen qarışıqlarının və hidrogenin çıxışına təsirini müəyyən etmək idi. Müvafiq tədqiqatların aparılması üçün piroliz reaktorunun qarışdırıcı qurğu ilə sınanmasının mümkünlüyü ilə fərqlənən, n-butanın parçalanmasının son məqsədli məhsullarının – karbohidrogen qarışıqları və hidrogenin çıxışının effektivliyini qiymətləndirmək üçün qurğu işlənib hazırlanmışdır. Bu tədqiqatda 70Ni–20Cu–10Al2O3 katalizatoru tətbiq edilmişdir. Alınan qaz qarışığının komponentlərinin təhlili xromatoqrafiya üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Nəticələr göstərir ki, n-butanın katalitik pirolizi zamanı qarışdırıcı qurğunun tətbiqi məqsədli məhsulun çıxışını artıra bilər. Xüsusilə, qarışdırıcısı olmayan bir qurğu ilə müqayisədə, hidrogenin çıxışı bütün reaksiya müddətində (12 saat) 7.2 ~% artmışdır. Hidrogenin və butan–hidrogen qarışığının alınması üçün optimal reaksiya müddəti müəyyən edilmişdir - 4 saat.
Açar sözlər: neftli şlam; qaz karbohidrogen qarışığı; n-butan; katalitik piroliz; eksperimental qurğu; reaktor; qarışdırıcı qurğu.
Tədqiqat neft şlamlarının emalının termik proseslərinin təkmilləşdirilməsinə yönəlmişdir. Tədqiqatın məqsədi qarışdırıcı qurğunun neft şlamların - n-butan (C4H10) kompleks emalının birinci mərhələsinin məhsulunun katalitik pirolizində qaz karbohidrogen qarışıqlarının və hidrogenin çıxışına təsirini müəyyən etmək idi. Müvafiq tədqiqatların aparılması üçün piroliz reaktorunun qarışdırıcı qurğu ilə sınanmasının mümkünlüyü ilə fərqlənən, n-butanın parçalanmasının son məqsədli məhsullarının – karbohidrogen qarışıqları və hidrogenin çıxışının effektivliyini qiymətləndirmək üçün qurğu işlənib hazırlanmışdır. Bu tədqiqatda 70Ni–20Cu–10Al2O3 katalizatoru tətbiq edilmişdir. Alınan qaz qarışığının komponentlərinin təhlili xromatoqrafiya üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Nəticələr göstərir ki, n-butanın katalitik pirolizi zamanı qarışdırıcı qurğunun tətbiqi məqsədli məhsulun çıxışını artıra bilər. Xüsusilə, qarışdırıcısı olmayan bir qurğu ilə müqayisədə, hidrogenin çıxışı bütün reaksiya müddətində (12 saat) 7.2 ~% artmışdır. Hidrogenin və butan–hidrogen qarışığının alınması üçün optimal reaksiya müddəti müəyyən edilmişdir - 4 saat.
Açar sözlər: neftli şlam; qaz karbohidrogen qarışığı; n-butan; katalitik piroliz; eksperimental qurğu; reaktor; qarışdırıcı qurğu.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100685
Ə. S. İmanov, İ. Ə. Хəlilov
Kürəklərarası kanalda qazların axının 3D modellənməsi və analizi
Əks məsələ kimi əyriliyin differensial tənliyinin həlli əsasında alnmış tənlik vasitəsilə qurulmuş əyrilərlə, Mathcad proqramında emal olunaraq, kürəyin üç kəsiyindən- əsas, orta və periferiyadan profilin həndəsi modeli qurulmuşdur. Kürəyin profilinin bel və qarın hissələrində sürətin paylanması göstərilmişdir. Kəsiklər (doğuran) və yönəldici xətt əsasında SolidWorks proqramında kürəyin 3D modeli qurulub və parasolid formatında ANSYS AIM 17.2. proqram paketinə göndərilmişdir. Mühəndis analizləri aparmaq üçün sərhəd şərtləri təyin edilmişdir- işçi maddənin növü, mütləq temperatur, axının giriş sürəti, çıxışdakı statik təzyiq və s. Kürəklərarası kanalda abtomatik rejimdə sonlu elementlərin heksoqonal (struktlaşdırılmış) qəfəsi yaradılmışdır. Sərhəd şərtlərinin diqqətli təyini axının parametrlərinin dəqiq hesablanmasına gətirmişdir. Diqqətlə emal edilmiş hesablamaların nəticəsi əsasında kürəyin optimallaşdırması yerinə yetirilmişdir.
Açar sözlər: əyrilik, profilləmə; belin əyrisi; ideal qaz; rəqəmsal modelləmə; turbulent axın; bərk cisim modeli.
Əks məsələ kimi əyriliyin differensial tənliyinin həlli əsasında alnmış tənlik vasitəsilə qurulmuş əyrilərlə, Mathcad proqramında emal olunaraq, kürəyin üç kəsiyindən- əsas, orta və periferiyadan profilin həndəsi modeli qurulmuşdur. Kürəyin profilinin bel və qarın hissələrində sürətin paylanması göstərilmişdir. Kəsiklər (doğuran) və yönəldici xətt əsasında SolidWorks proqramında kürəyin 3D modeli qurulub və parasolid formatında ANSYS AIM 17.2. proqram paketinə göndərilmişdir. Mühəndis analizləri aparmaq üçün sərhəd şərtləri təyin edilmişdir- işçi maddənin növü, mütləq temperatur, axının giriş sürəti, çıxışdakı statik təzyiq və s. Kürəklərarası kanalda abtomatik rejimdə sonlu elementlərin heksoqonal (struktlaşdırılmış) qəfəsi yaradılmışdır. Sərhəd şərtlərinin diqqətli təyini axının parametrlərinin dəqiq hesablanmasına gətirmişdir. Diqqətlə emal edilmiş hesablamaların nəticəsi əsasında kürəyin optimallaşdırması yerinə yetirilmişdir.
Açar sözlər: əyrilik, profilləmə; belin əyrisi; ideal qaz; rəqəmsal modelləmə; turbulent axın; bərk cisim modeli.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100690
S. А. Boqatenkov1, N. S. Sazanova1, N. D. Yusubov2, H. M. Abbasova2, B. B. Bədəlova2, R. İ. Bajenov3
Layihələndirmə işlərin həcminə və istehsalın hazırlanması müddətlərinə tələblərin artırılması şərtlərində peşəkar fəaliyyətin səmərəliliyini təmin etmək məqsədilətexnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemləri tətbiq olunur (TP ALS). Lakin TP ALS-də təhlükəsiz tətbiq edilməsi problemi mövcuddur. Tədqiqatın məqsədi TP ALS müəssisələrin şəraitinə və personalın işinə adaptasiya olunması üçün təhlükənin analizinə sistemli yanaşması əsasında həllərin qəbul edilməsi metodikasının işlənilməsidir. Metodologiyaya TP ALS seçilməsi üsullarını, informasiyanın daxil edilməsi zamanı mətn və qrafiki şəklində olan köməkdən istifadə, həmçinin müxtəlif ALS-in unifikasiya üsulların tətbiqi və onların verilənlər bazası səviyyəsində müəssisənin şəraitinə adaptasiya edilməsi daxildir.Tədqiqatın nəticələri horizontal çoxspindelli torna avtomatlarda yerinə yetirilən əməliyyatların ALS-də reallaşdırılaraq, Cənubi-Ural Dövlət Universitetində və Azərbaycan Texniki Universitetində istifadə olunur.
Açar sözlər: texnoloji proses; avtomatlaşdırılmış layihələndirmə; həllərin qəbul olunması; layihələndirmə üsulları; adaptasiya üsulları.
Layihələndirmə işlərin həcminə və istehsalın hazırlanması müddətlərinə tələblərin artırılması şərtlərində peşəkar fəaliyyətin səmərəliliyini təmin etmək məqsədilətexnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemləri tətbiq olunur (TP ALS). Lakin TP ALS-də təhlükəsiz tətbiq edilməsi problemi mövcuddur. Tədqiqatın məqsədi TP ALS müəssisələrin şəraitinə və personalın işinə adaptasiya olunması üçün təhlükənin analizinə sistemli yanaşması əsasında həllərin qəbul edilməsi metodikasının işlənilməsidir. Metodologiyaya TP ALS seçilməsi üsullarını, informasiyanın daxil edilməsi zamanı mətn və qrafiki şəklində olan köməkdən istifadə, həmçinin müxtəlif ALS-in unifikasiya üsulların tətbiqi və onların verilənlər bazası səviyyəsində müəssisənin şəraitinə adaptasiya edilməsi daxildir.Tədqiqatın nəticələri horizontal çoxspindelli torna avtomatlarda yerinə yetirilən əməliyyatların ALS-də reallaşdırılaraq, Cənubi-Ural Dövlət Universitetində və Azərbaycan Texniki Universitetində istifadə olunur.
Açar sözlər: texnoloji proses; avtomatlaşdırılmış layihələndirmə; həllərin qəbul olunması; layihələndirmə üsulları; adaptasiya üsulları.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100691
E-mail: nizami.yusubov@aztu.edu.az
Q. Q. Yaqafarova, A. X. Safarov, İ. Q. Miqranova, L. R. Akçurina, D. İ. Mikulik
Neft oksidləşdirici mikroorqanizmlərin ionlaşdırıcı şüaların təsirinə dayanıqlılığının tədqiqi
Məqalədə müəyyən növ torpaq mikroorqanizmlərinin kombinə olunmuş kimyəvi və radiasiya çirklənməsinin təsirinə qarşı dayanıqlılığının tədqiqinin nəticələri təqdim olunmuşdur. Xüsusilə, neftlə çirklənmiş torpaqdan ayrılan aborigen neft oksidləşdirici mikroorqanizmlər konsorsiumunun qamma şüalanmaya qarşı dayanıqlılığı haqqında məlumatlar verilmişdir. Tədqiqatlar iki dəyişən parametrə görə aparılmişdır: şüalanma mənbəyindən məsafəyə və ekspozisiya vaxtına görə. Əlavə olaraq, radiasiyanın tədqiq olunan mühitin fermentativ aktivliyinə təsirinin öyrənilməsi üzrə də tədqiqatlar aparılmışdır. Görülən işlərin gedişatında müəyyən edilmişdir ki, ionlaşdırıcı şüalanma torpaqların fermentativ aktivliyinə depressiv təsir göstərir. Eyni zamanda, aparılan tədqiqatlar neftlə çirklənmiş torpaqların mikrobiosenoz tərkibinə daxil olan müəyyən növ torpaq mikroorqanizmlərinin, xüsusən Rhodococcus erythropolis, Pseudomonas putida və Aspergillus species mikromisetinin 1.55 mk3v/s şüalanma dozası və 60 dəqiqəyə qədər ekspozisiya zamanı qamma şüalanmasına qarşı müəyyən dayanıqlılığı qənaitinə gəlməyə imkan vermişdir.
Açar sözlər: radiasiya; neftlə çirklənmiş torpaqlar; aborigen neft oksidləşdirici mikroorqanizmlər; dayanıqlılıq; fermentativ aktivlik.
Məqalədə müəyyən növ torpaq mikroorqanizmlərinin kombinə olunmuş kimyəvi və radiasiya çirklənməsinin təsirinə qarşı dayanıqlılığının tədqiqinin nəticələri təqdim olunmuşdur. Xüsusilə, neftlə çirklənmiş torpaqdan ayrılan aborigen neft oksidləşdirici mikroorqanizmlər konsorsiumunun qamma şüalanmaya qarşı dayanıqlılığı haqqında məlumatlar verilmişdir. Tədqiqatlar iki dəyişən parametrə görə aparılmişdır: şüalanma mənbəyindən məsafəyə və ekspozisiya vaxtına görə. Əlavə olaraq, radiasiyanın tədqiq olunan mühitin fermentativ aktivliyinə təsirinin öyrənilməsi üzrə də tədqiqatlar aparılmışdır. Görülən işlərin gedişatında müəyyən edilmişdir ki, ionlaşdırıcı şüalanma torpaqların fermentativ aktivliyinə depressiv təsir göstərir. Eyni zamanda, aparılan tədqiqatlar neftlə çirklənmiş torpaqların mikrobiosenoz tərkibinə daxil olan müəyyən növ torpaq mikroorqanizmlərinin, xüsusən Rhodococcus erythropolis, Pseudomonas putida və Aspergillus species mikromisetinin 1.55 mk3v/s şüalanma dozası və 60 dəqiqəyə qədər ekspozisiya zamanı qamma şüalanmasına qarşı müəyyən dayanıqlılığı qənaitinə gəlməyə imkan vermişdir.
Açar sözlər: radiasiya; neftlə çirklənmiş torpaqlar; aborigen neft oksidləşdirici mikroorqanizmlər; dayanıqlılıq; fermentativ aktivlik.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100652
N.A. Yusifbəyli1, V.X. Nəsibov2
BEM-nin geniş istifadəsi zamanı enerji təhlükəsizliyinin bəzi problemləri
Məqalədə Azərbaycanda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə (istifadə imkanlarından) bəhs edilir. Göstərilir ki, yanacağın yanması ilə bağlı ekoloji problemlər, eləcə də yanacaq ehtiyatlarının tükənməsi ilə əlaqədar olaraq, ekoloji cəhətdən təmiz və tükənməz növ bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Açar sözlər: bərpa olunan enerji mənbələri; qoyuluş güc; günəş enerjisi; külək enerjisi; elektrik stansiyası; elektrik enerjisinin istehsalı.
Məqalədə Azərbaycanda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə (istifadə imkanlarından) bəhs edilir. Göstərilir ki, yanacağın yanması ilə bağlı ekoloji problemlər, eləcə də yanacaq ehtiyatlarının tükənməsi ilə əlaqədar olaraq, ekoloji cəhətdən təmiz və tükənməz növ bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Açar sözlər: bərpa olunan enerji mənbələri; qoyuluş güc; günəş enerjisi; külək enerjisi; elektrik stansiyası; elektrik enerjisinin istehsalı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100701
E-mail: yusifbayli.n@gmail.com
G. M. Talıbov, N. Y. Əhmədova, F. V. Yusubov
Xlormetilbenzil efirinin benzaldehidlərin xlorlu (bromlu) törəmələri ilə natrium hidroksid iştirakında fazalararası kataliz şəraitində kondensləşməsi tədqiq olunmuşdur (katalizator – TEBAX). 2-benziloksi-3-ariloksiranın sintez metodu işlənib hazırlanmışdır. Oksiranların sintezi trans-isomerlərin əmələ gəlməsi istiqamətində stereoselektiv olaraq gedir. Alınan birləşmələr sürtkü yağlarına və yanacaqlara antimikrob əlavələr kimi öyrənilmişdir.
Açar sözlər: benzaldehidlərin xlorlu (bromlu) törəmələri; xlormetilbenzil efiri; trans-izomerlər; 2,3-diəvəzolunmuş oksiranlar; fazalararası kataliz; antimikrob əlavələr.
Xlormetilbenzil efirinin benzaldehidlərin xlorlu (bromlu) törəmələri ilə natrium hidroksid iştirakında fazalararası kataliz şəraitində kondensləşməsi tədqiq olunmuşdur (katalizator – TEBAX). 2-benziloksi-3-ariloksiranın sintez metodu işlənib hazırlanmışdır. Oksiranların sintezi trans-isomerlərin əmələ gəlməsi istiqamətində stereoselektiv olaraq gedir. Alınan birləşmələr sürtkü yağlarına və yanacaqlara antimikrob əlavələr kimi öyrənilmişdir.
Açar sözlər: benzaldehidlərin xlorlu (bromlu) törəmələri; xlormetilbenzil efiri; trans-izomerlər; 2,3-diəvəzolunmuş oksiranlar; fazalararası kataliz; antimikrob əlavələr.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100688
H. S. Əliyev, H. V. Fattayev
Polimer-keramik kompozitlərin impedans spektroskopiyası
Qarışdırılma və pres-formada isti preslənmə metodu ilə hazırlanmış HDPE/PKR-3M 0-3 kompozitləri ACIS köməyi ilə tədqiq edilmişdir. İmpedansın həqiqi və xəyali hissələrinin tezlik asılılığı və Koul-Koul qrafiki analiz edilmişdir. Gələcək işlərimiz müxtəlif tezliklərdə tam impedansın ölçülməsi, həqiqi və xəyali hissələrin analizi və ferroelektrik təbəqədə polyarlaşma prosesləri ilə əlaqədar olacaqdır.
Açar sözlər: polimer kompozit, impedans spektroskopiyası, polimer, kompleks müqavimət, elektrik sahəsi, relaksasiya müddəti, fazaların sürüşmə bucağı.
Qarışdırılma və pres-formada isti preslənmə metodu ilə hazırlanmış HDPE/PKR-3M 0-3 kompozitləri ACIS köməyi ilə tədqiq edilmişdir. İmpedansın həqiqi və xəyali hissələrinin tezlik asılılığı və Koul-Koul qrafiki analiz edilmişdir. Gələcək işlərimiz müxtəlif tezliklərdə tam impedansın ölçülməsi, həqiqi və xəyali hissələrin analizi və ferroelektrik təbəqədə polyarlaşma prosesləri ilə əlaqədar olacaqdır.
Açar sözlər: polimer kompozit, impedans spektroskopiyası, polimer, kompleks müqavimət, elektrik sahəsi, relaksasiya müddəti, fazaların sürüşmə bucağı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI100689
E-mail: hikmetaliyev@aztu.edu.az
Yu. İ. Puzin, P. Yu. Puzin
Metil metokrilatın məhlul polimerləşməsinə ferrosenin təsiri
Polarlığı ilə seçilən benzol, toluol, etilasetat həlledicilərində ferrosenin iştirakı ilə metilmetakrilatın məhlul polimerləşməsi prosesinin kinetik tədqiqi aparılmışdır. Göstərilmişdir ki, ferrosenin iştirakı ilə prosesin sürəti əhəmiyyətli dərəcədə artır, polimerləşmənin aktivləşmə enerjisi isə aşağı düşür. Prosesin kinetik parametrlərinə mühitin polyarlığının təsiri izlənilmişdir: prosesin sürətinin ən böyük artımı və polimerləşmənin aktivləşmə enerjisinin düşməsi nisbətən daha polyar etilasetatda müşahidə olunmuşdur.
Açar sözlər: metilmetakrilat; ferrosen; məhlulun polimerləşməsi; mühitin polarlığı.
Polarlığı ilə seçilən benzol, toluol, etilasetat həlledicilərində ferrosenin iştirakı ilə metilmetakrilatın məhlul polimerləşməsi prosesinin kinetik tədqiqi aparılmışdır. Göstərilmişdir ki, ferrosenin iştirakı ilə prosesin sürəti əhəmiyyətli dərəcədə artır, polimerləşmənin aktivləşmə enerjisi isə aşağı düşür. Prosesin kinetik parametrlərinə mühitin polyarlığının təsiri izlənilmişdir: prosesin sürətinin ən böyük artımı və polimerləşmənin aktivləşmə enerjisinin düşməsi nisbətən daha polyar etilasetatda müşahidə olunmuşdur.
Açar sözlər: metilmetakrilat; ferrosen; məhlulun polimerləşməsi; mühitin polarlığı.
Ədəbiyyat siyahısı
DOI: 10.5510/OGP2022SI200653