SOCAR Proceedings
SOCAR Proceedings
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin "Neftqazelmitədqiqatlayihə" İnstitutunun rəsmi nəşri olan "SOCAR Proceedings" jurnalı 1930-cu ildən nəşr edilir və neft–qaz sənayesinin mütəxəssisləri, aspirantları və elmi işçiləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Jurnal beynəlxalq sitatgətirmə sistemi Scopus, Rusiya Elmi Sitatgətirmə İndeksi və EI’s Compendex, Petroleum Abstracts (Tulsa), Chemical Abstracts, Inspec xülasələndirmə sistemlərinə daxildir.
2017-ci ildə beynəlxalq indekslədirmə və xülasələndirmə sistemi Emerging Sources Citation Index daxil olunub.
Socar Proceedings
Buraxılış 2, 2021
D.S. Urakov1, Ş.Ş. Raxman2, S. Tayson3, M. Jamie3, D.Yu. Çudinova1, Ş.H. Sultanov1, Yu.A. Kotenev1
1Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya; 2Yeni Cənubi Uels Universiteti, Sidney, Avstraliya; 3Brunei Texnologiya Universiteti, Bandar Seri Begawan, Brunei
Qumdaşlarında törəmə məsaməlilik karbohidrogen hasilatına nəzarət edən əsas parametr hesab olunur. Törəmə məsamələrin paylanmasının başa düşülməsi yatağın konkret sahəsi üçün kollektorun qeyri-bircinsliyi haqqında müəyyən təsəvvür yaradır və nəticə olaraq neftverimi göstəricilərinin yüksəldilməsi üçün daha səmərəli quyu layihələndirmə texnologiyalarının tətbiqinə kömək edir. Tədqiq olunan yataq Bruney Darusallamdan təxminən 40 km məsafədə yerləşir. Törəmə məsaməliyin əmələ gəlməsinə səbəb olan mexanizmləri araşdırmaq üçün helyum porozimetrinin (məsamə ölçən) istifadəsi, nümunəyə civə vuraraq kapilyar təzyiqin ölçülməsi, mikrokompüter tomoqrafiyasının istifadəsi , rentqen difraksiyası, petroqrafik analiz, enerji dispersion spektroskopiya ilə skanedici elektron mikroskop, həmçinin fokuslanmış ion şüasının istifadəsi ilə bir sıra tədqiqatlar aparılmışdı. Nəticələr göstərmişdir ki, törəmə məsamələrdən ibarət effektiv məsaməlilik eroziya prosesləri, qumdaşı dənəciklərində çatlaqların meydana gəlməsi, həmçinin məsamələri dolduran sementin bir hissəsi olan mineralların, o cümlədən autigenlərin həllolması hesabına əmələ gəlmişdir.
Açar sözlər: törəmə məsaməlilik; mineralların həllolma qabiliyyəti; diagenetik proseslər; geoloji qeyri-bircinslik; kernin analizi.
DOI: 10.5510/OGP20210200490
D.Yu. Çudinova, D.S. Urakov, Ş.H. Sultanov, Yu.A. Kotyenev, Yao.D.B. Atse
Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Yüksək dərəcədə qeyri-bircins laylarda neftveriminin artırılması
İşlənmənin son mərhələsində olan yataqlar üçün son neftçıxarma əmsalına təsir edən çoxlu sayda amillər mövcuddur. Bu amillərdən biri də yüksək dərəcədə geoloji qeyri-bircinslilik və lay flüidlərinin xassələri səbəbindən əmələ gələn qalıq neft ehtiyatları zonalarının formalaşmasıdır. Bu problemin həlli üçün layların neftveriminin (LNA) artırılmasının müxtəlif üsullarından istifadə olunur. Məqalədə həmin üsulların tətbiqinin əsaslandırılması geoloji mədən məlumatlarının təhlili, qeyri-bircinslilik xəritələrinin qurulması və təhlili, tədqiqat obyektində aparılan geoloji-texniki tədbirlərin retrospektiv təhlilinin aparılması yolu həyata keçirilmişdir. Tədqiqat obyekti linzayaoxşar quruluşa malikdir, 9 fərqli fasiyadan ibarətdir və 4 qeyri-bircinslilik sinfi ilə təmsil olunur. Verilən lay şəraitində qalıq neft ehtiyatlarının işlənməyə cəlb edilməsi üçün ən effektiv üsullar təklif edilmişdir.
Açar sözlər: neftveriminin artırılması üsulları; qeyri-bircinlilik; fasiya; layın quyudibi zonasının işlənməsi; neftçıxarma əmsalı.
DOI: 10.5510/OGP20210200491
D.Yu. Çudinova, Yao D.B. Atse, R.M.M inniaxmetova, M.Yu. Kotyenev
Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Qalıq neft ehtiyatlarının təsnifatı və onların çıxarılma üsulları
Neft və qaz yataqlarının əksəriyyəti işlənmənin son mərhələsindədir, onların çoxu suvurma üsulu ilə işlənilir. Bu yataqlar neft hasilatının azalması və sulaşma payının kəskin artması ilə xarakterizə olunur. İşlənmənin gedişatı zamanı neft ehtiyatlarının əsas hissəsi neftveriminin artırılması üsullarından istifadə edilmədən hasil olunur. İşlənməmiş zonalardakı neft ehtiyatları qiymətli hasilat mənbəyidir. Qalıq ehtiyatların aktiv işlənməyə cəlb edilməsi üçün yataqların müxtəlif geoloji və kollektor xarakteristikasını nəzərə alan effektiv geoloji-texniki tədbirlərin düzgün əsaslandırılması və seçimi zəruridir. Qalıq neft ehtiyatları çətin çıxarıla bilən ehtiyatlar kimi təsnif edilir və əsasən suvurma ilə əhatə olunmayan zonalarda vertikal və lateral olaraq cəmlənir. Geoloji və texniki xassələrə əsasən onlar müxtəlif kateqoriyalara aid edilirlər. Bu səbəbdən, qalıq neft ehtiyatlarının quruluşunu və paylanma qanunauyğunluqlarını nəzərə alaraq müxtəlif geoloji və texniki tədbirlər planlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə mürəkkəb neft və qaz yataqlarının tədqiqatı aparılmış, kollektorların geoloji və geofiziki xarakteristikaları, qeyri-bircinslilik parametrləri ətraflı təhlil edilmiş, həmçinin neft ehtiyatlarının işlənməsi istismar, geoloji və kommersiya baxımından qiymətləndirilmişdir.
Açar sözlər: qalıq neft ehtiyatları; neft pərdəsi; kollektor; geoloji qeyri-bircinslilik; suvurma.
DOI: 10.5510/OGP20210200492
R.U. Rabayev1, Ş.H. Sultanov1, V.E. Andreyev1,2, A.V. Çibisov1,2, A.P. Çijov1,2, Q.S. Dubinskiy1,2, R.R. Qazizov1,2, E.R. Yefimov1,2
1Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya; 2«Başqırdıstan Respublikasının Strateji Tədqiqatlar İnstitutu» Dövlət Muxtar Elmi Müəssisəsi, Ufa, Rusiya
Karbonatlı kollektorlarda kompleks fiziki-kimyəvi təsirin eksperimental tədqiqatlarının nəticələri
Məqalədə heterogen strukturlarda turşunun reaksiya sürətinin yavaşladılmasının effektiv üsullarının işlənməsi məqsədilə karbonat süxurlarının həllolma kinetikasının eksperimental tədqiqatlarının nəticələrinə baxılmışdır. Müəyən olunmuşdur ki, dioksan kimi karbohidrogen həlledicilərinin əlavə edilməsi ilə karbonatlı kollektorların yuyulma prosesinin intensivliyi asetalların neft fazasına keçməsi, neftin yüksək dərəcədə aktiv komponentlərinin həll olması və xlorid turşusunun sulu məhlulunun karbonat süxur matrisinə daha intensiv nüfuz etməsi sayəsində artır. Karbonatlı kollektorlara kompleks fiziki-kimyəvi təsir texnologiyası işlənmişdir. Göstərilmişdir ki, xlorid turşusu və üzvi həlledici sulu məhlullarının qarışığının istifadəsi həllolma effektivliyinin 88% -ə qədər, reaksiya sürətinin isə 3.5 dəfə artmasına səbəb olmuşdur.
Açar sözlər: karbonatlı süxür; kollektor; məsaməli mühit; qeyri-bircinslilik; yuyulma kinetikası; xlorid turşusu ilə işlənmə; həlledici.
DOI: 10.5510/OGP20210200493
R.U. Rabayev, A.V. Çibisov, A.Yu. Kotyenev, M.Yu. Kotyenev, Q.S. Dubinskiy, V.Ş. Muxametşin, E.R. Yefimov
Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Məqalədə, ikifazalı lay mayesi ilə doymuş karbonatlı kollektorların məsaməli mühitində xlorid turşusu kompozisiyalarının süzülmə prosesinin nəzəri tədqiqatlarının nəticələri təqdim olunmuşdur. Karbonatlı kollektorların yuyulması prosesində karbohidrogen həlledicilərinin vasitəsilə prosesin mümkün tənzimlənməsi ilə süzülmə məsələsinin həllinə baxılmışdır. Neftlə doymuş laya turşu ilə təsirin ədədi alqoritmi təklif olunmuş və sınaqdan keçirilmişdir. Bu isə süzülmə axınının parametrlərini – xlorid turşusunun konsentrasiyası, su ilə doymanın paylanması, təzyiq və digər parametrləri müəyyənləşdirməyə imkan verir. Kompozit həlledicilərin istifadəsi ilə karbonatlı kollektorların həllolma prosesinin riyazi modeli təqdim olunmuşdur. Riyazi model turşu ilə təsirinin effektivliyinin texnoloji göstəricilərini proqnozlaşdırmağa imkan verir.
Açar sözlər: karbonatlı süxur; məsaməli mühit; kollektor; lay flüidləri; modelləşdirmə; turşu ilə təsir; həlledici.
DOI: 10.5510/OGP20210200494
İ.N. Hakimzyanov1,2, V.Ş. Muxametşin2, R.N. Baxtizin2, R.İ. Şeşdirov1
1V.D.Şaşina adına «Tatneft» İSC-nin «Tatar Neft Elmi Tədqiqat Layihə İnstitutu», Bugulma, Rusiya; 2Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Məqalədə horizontal quyuları olan neft yataqlarının işlənməsi zamanı son neftçıxarma əmsalının qiymətləndirilməsi üçün quyu şəbəkəsinin həcm əmsalını müəyyənləşdirən düstur təklif olunur. Ənənəvi və həcmi metodikalar vasitəsilə alınmış quyu şəbəkəsinin sıxlığını (QŞS) müqayisə etmək məqsədilə Yamaşinskiy yatağının müxtəlif şaquli quyu (ŞQ) və horizontal sonluqlu quyu (HSQ) yerləşmələri ilə olan sınaq sahəsinin işlənməsi üçün 12 varianta baxılmışdır. Hesablamaların nəticələrinə əsasən QŞS-nin qiymətlərində əhəmiyyətli fərqlər alınmışdır ki, bu da QŞS-nin ümumi qəbul edilmiş təyinində bir və ya bir neçə şərti horizontal lüləsi (ŞHL) olan HSQ-ya neft axınının həcm xarakterinin nəzərə alınmadığını təsdiqləyir. QŞS-nin həcminin zenit meyl bucağı, drenaj konturunun radiusu və ŞHL-nin uzunluğu ilə müəyyənləşdirilməsi metodikasında HSQ-ya neft axınının həcm xarakteri nəzərə alınır.
Açar sözlər: quyu şəbəkəsinin sıxlığı, quyu şəbəkəsinin əmsalı, horizontal sonluqlu quyu, əhatə əmsalı, qidalandırma konturunun radiusu, həcm metodikası.
DOI: 10.5510/OGP20210200495
R.F. Yakupov, İ.N. Xakimzyanov, V.V. Muxametşin, L.S. Kuleşova
Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Su-neft zonaları şəraitində əks neft konusunun yaradılması zamanı hidrodinamik modelin istifadəsi
Layın qübbə hissəsində neftlə doymuş süxurların aşağı keçiriciliyə malik terrigen kollektorlarında sudaüzən yataqların işlənmə şəraiti üçün qalıq neft ehtiyatlarının səmərəli hasil edilməsi üçün əks neft konusunun yaradılması texnologiyası təklif edilmişdir. Neftçıxarma prosesinin vizual görüntülənməsi üçün təklif olunan texnologiyanın effektivliyinin artırılmasına və texnoloji parametrlərinin tənzimlənməsinə imkan verən hidrodinamik model yaradılmışdır. Modellərin yaradılma məsələləri nəzərdən keçirilmişdir: layın tavan ətrafı hissəsinin yarılması zamanı su konusunun əmələ gəlməsi; su ilə maksimum doymuş laylardan su götürülməsi prosesində neft konusunun əmələ gəlməsi; neftlə ən çox doymuş laycıqlardan neft hasilatı prosesində neft konusun yuyulması. Təklif olunan əks konus texnologiyasından istifadənin effektivliyinə təsir edən parametrlər müəyyən edilmişdir.
Açar sözlər: neft; süzülmə modeli; neft konusu; sudaüzən yataqlar; hasilat.
DOI: 10.5510/OGP20210200496
F.E. Səfərov1,2, S.A. Vejnin1, N.A. Sergeyeva1, A.A. Ratner1, L.N. Latıpova1, İ.F. Xalitov3, L.E. Lençenkova3, A.Q. Telin1
1«Ufa Elmi Texniki Mərkəz» MMC, Ufa, Rusiya; 2REA Ufa Federal Tədqiqat Mərkəzinin Ufa Kimya İnstitutu, Ufa, Rusiya; 3Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Keçiricilikli-heterogen yüksək temperaturlu Yura qumdaşı çöküntülərinin suvurma ilə işlənməsi, bir qayda olaraq, sulaşma tempinin ehtiyatların hasil edilmə tempini üstələməsi ilə xarakterizə olunur. Bu cür yataqların səmərəli işlənməsi üçün onlara neftveriminin artırılması və qəbul etmə profilinin hamarlaşdırılması üsulları ilə birgə təsir etmək lazımdır. Bu, neftin su ilə sıxışdırılması (Ksıx) və yatağın suvurma ilə əhatə olunma əmsallarını artırmağa imkan verəcəkdir. Yüksək temperaturlu kollektorlarda neftveriminin artırılması üçün səthi-aktiv maddələrin kompozisiyalarının istifadə edildiyi layihələrin çoxu daxili olefin sülfonatların (IOS) tətbiqinə əsaslanır, lakin vergiyə güzəştlər tətbiq edilməsə bu layihələr zərərli ola bilər. Məqalədə layihənin müsbət iqtisadi rentabelliyini əldə etməyə imkan verən, ucuz və əlçatan böyük tonnajlı reagentlərdən ibarət kompozisiya təqdim edilmişdir. IOS ehtiva edən kompozisiyalarla müqayisədə təqdim olunan kompozisiyanın tətbiqi zamanı qalıq neftlə doyma daha az aşağı düşür. Bir neçə yatağın timsalında fiziki-kimyəvi və filtrasiya tədqiqatları, həmçinin hidrodinamiki modelləşdirmə də daxil olmaqla, neft yataqlarının səthi-aktiv maddələr (SAM) və tikilmiş polimer tərkiblər (TPT) əsasında kompozisiyalarla kompleks təsir texnologiyası ilə işlənməsi metodologiyası göstərilmişdir.
Açar sözlər: xam neft; faza davranışı; anion səthi aktiv maddələr; tikilmiş polimer; fazalararası səthi gərilmə; süzülmə tədqiqatları; hidrodinamiki modelləşdirmə.
DOI: 10.5510/OGP20210200497
R.T. Axmetov, A.M. Malyarenko, L.S. Kuleşova, V.V. Muxametşin, A.R. Safiullina
Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Məlumdur ki, məsamə kanallarının ölçülər üzrə verilən paylanması ilə olan kapilyar model kollektor layların absolyut keçiriciliyini kifayət qədər dəqiqliklə qiymətləndirməyə imkan vermir. Bu halda düstura litoloji əmsal və ya hidravlik nahamarlıq (əyri-üyrülük) adlanan müəyyən düzəliş əmsalının əlavə edilməsi lazım gəlir. Məqalədə göstərilmişdir ki, düzəliş əmsalına ehtiyac əsasən kapilyar modelin kollektorun boş fəzasının real geometriyası ilə uyğun gəlməməsi səbəbindən yaranır. Bununla əlaqədar olaraq, absolyut keçiriciliyin hesablanması zamanı süzülmə kanallarının dəyişən məsamələr və məsamələrarası daralmalarla verildiyi qantel modelindən istifadə edilməsi təklif olunur. Kapilyarimetriya məlumatları yalnız minimal kəsiyin kanallarının – yəni, məsamələrarası daralmaların radiuslarını təyin etməyə imkan verir. Bu məqalədə kapilyar tədqiqatların nəticələrinə, həmçinin həcmi xassələrin tədqiqinin məlumatlarına əsaslanaraq Qərbi Sibir kollektorları üçün hidravlik nahamarlıqların hesablanması metodikası təqdim edilmişdir. Hidravlik nahamarlıq məsamələrdəki cərəyan xətlərinin genişlənməsi və onların süxurun məsamələrarası kanallarında sıxılması prosesi ilə izah olunur. Qeyd olunmuşdur ki, qalıq su məsamələrin canlı kəsiyinin daralmasına və müvafiq olaraq hidravlik nahamarlığın müəyyən qədər azalmasına səbəb olur.
Açar sözlər: boş fəzanın quruluşu; kapilyarimetriya; hidravlik nahamarlıq; süzülmə-həcmi parametrlər.
DOI: 10.5510/OGP20210200498
D.R. Musina, İ.V. Burenina, R.R. Kazıxanov, L.Ş. Nafikova
Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Neft şirkətlərinin satınalmalar fəaliyyətinin səmərəliliyinin bençmarkinq əsasında artırılması
Məqalədə müəlliflərin neft və qaz sənayesi şirkətləri üçün satınalma fəaliyyətinin daxili və xarici bençmarkinqi metodikasının işlənməsinə yönəlmiş elmi işlərinin nəticələri təqdim olunmuşdur. Bençmarkinq növlərinin kateqoriyalara ayrılması aparılmış və neft şirkətlərinin satınalmalarında bençmarkinq metodlarının işlənməsi üçün uyğun gələnlər göstərilmişdir. Satınalma fəaliyyətinin bençmarkinq metodikasının işlənməsi məqsədilə bençmarkinqin ümumi konsepsiyası neft şirkətində satınalmaların sənaye şərtlərinə və funksional xüsusiyyətlərinə uyğun dəyişdirilmişdir. Satınalma fəaliyyətinin xarici bençmarkinqinin realizasiya prosesi işlənmişdir. Sənaye rəqiblərinin seçim mərhələsi üçün əməliyyat effektivliyinin və əmək məhsuldarlığının əsas göstəriciləri təklif olunmuşdur. Müqayisə mərhələsində neft şirkətlərinin satınalma logistikasının elementlərinin, alətlərinin və göstəricilərinin müqayisə edilməsi təklif edilmişdir. Daxili funksional bençmarkinq böyük neft şirkətləri və vertikal-inteqrasiya olunmuş neft şirkətləri üçün tövsiyə olunmuşdur. Xarici bençmarkinqdən fərqli olaraq, bu, tərəfdaş bençmarkinqidir, bençmarkinq mübadilədir. Satınalma fəaliyyətlərinin daxili bençmarkinqinin realizasiya prosesi təklif olunmuşdur. «Törəmə etalon müəssisələrin seçim» mərhələsi üçün fərdi göstəricilər dəsti təklif olunmuşdur. Xarici bençmarkinqdən fərqli olaraq, daxili bençmarkinq etalon törəmə müəssisələrdə satınalma fəaliyyətinin biznes proseslərinin təkmilləşdirilməsi təcrübəsindən bəhrələnməyə yönəlmişdir.
Açar sözlər: satınalmalar; logistika; bençmarkinq; neft şirkəti; metodika.
DOI: 10.5510/OGP20210200499
A.S. Quba1, R.N. Baxtizin2, R.İ. Ableyev3, A.V. Faxreyeva4, F.F. Musin4, V.A. Dokiçev4,5
Samara Neft Elmi Tədqiqat Layihə İnstitutu, Samara, Rusiya; Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya; Başqırdıstan Respublikasının Elmlər Akademiyası, Ufa, Rusiya; REA Ufa Federal Tədqiqat Mərkəzinin Ufa Kimya İnstitutu, Ufa, Rusiya; Ufa Dövlət Aviasiya Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Samara bölgəsindəki Vinno-Bannovsk neft yatağında quyu tikintisi prosesində əmələ gələn qazma şlamlarının mineraloji, kimyəvi və qravimetrik tərkibləri tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, qazma şlamının tərkibdə olan qazılmış süxur aşağıdakı süxurəmələgətirən minerallardan – kalsit, kvars, dolomit, vollastonit, dəmir tərkibli ankermanit və ankeritdən ibarətdir. Qazma şlamlarında ağır metalların yolverilən konsentrasiya həddinin (YKH) ümumi miqdarının aşılması qurğuş, arsen və civədə müşahidə olunur. Neft məhsullarının miqdarı 0.64 ± 0.27 q/kq həddində olur və neft üzrə YKH-ni aşmır. Qazma şlamının təbii qum, fosfoqips və sorbent ilə 53:40:2:1 nisbətində mexaniki qarışdırılması yolu ilə ekoloji cəhətdən təhlükəsiz sukeçirici texnogen qrunt əldə edilməsi üçün üsul təklif olunmuşdur. Bu üsul pollütantların konsentrasiyasının azaldılması və sorbentdə sorbsiyası hesabına pollütantların toksiki təsirinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Qazma şlamlarının utilizasiyası zamanı əldə edilən qrunt fiziki və kimyəvi xarakteristikalarına görə QOST 25100 — 2020 «Qrunt. Təsnifat» uyğun olaraq texnogen dispers qrunt hesab olunur və istehsalat və köməkçi sahələrin qrunt özüllərinin tikintisində istifadə edilə bilər.
Açar sözlər: ekologiya; utilizasiya; qazma tullantıları; qazma şlamı; texnogen qrunt; sorbent.
DOI: 10.5510/OGP20210200500
S.M. Sultanmagomedov, D.R. Hayrullin, R.N. Kunafin
Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya
Yay tipli daxili karkası olan bon çəpərinin işlənməsi
Məqalədə şişirdilən bon çəpərlərinin tətbiqinin aktuallığına baxılmışdır. Bonların çay üzərindən çəkilən polad troslar vasitəsilə qaraşdırılması zamanı lokal hissələrinin əyilmə təhlükəsi və müvafiq olaraq neft və neft məhsullarının onların üzərindən keçərək yayılması əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Daxili üzən kamerasında yay olan bon çəpərlərinin tətbiqi təklif edilmişdir. Bonun açılmış vəziyyətdən sıxılmış vəziyyətə quraşdırılması ətəyin ayrılmasından sonra, sıxılmış vəziyyətdən işçi vəziyyətə quraşdırılması isə yayın düzləşməsi zaman yerinə yetirilir. Bonun formasını bon boyunca uzanan iki tros tənzimləyir. Bon hissələrinin birləşdirilməsindən sonra, çay üzərindən çəpərin tam quraşdırılması aşağıdakı üsullardan biri ilə yerinə yetirilir.
Açar sözlər: bon çəpəri; neft və neft məhsullarının qəzalı dağılmalarının lokallaşdırılması; spesifik (xüsusi) konstruksiyalı bon çəpəri; şişirdilən bon çəpəri.
DOI: 10.5510/OGP20210200501
R.A. İsmakov1, V.Q. Konesev2, F.N. Yangirov1, Q.L. Qaymaletdinova1, A.R. Yaxin1
1Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya; 2Qazpromneft Elmi Texniki Mərkəzi MMC, Sankt-Peterburq, Rusiya
Sürtkü yağlarının istismar xüsusiyyətlərinin yaxşılaşdırılması mexanizmlərin istismar müddətini artırır, bu isə öz növbəsində avadanlıqların texniki-iqtisadi effektivlik və təhlükəsizlik göstəricilərinə müsbət təsir göstərir. Buna görə də tribologiyada texnikada sürtünmə düyünlərinin vəziyyətinin analizinə və onların istismar müddətini artırmağa imkan verən resurs xassələrinin qiymətləndirilməsinə böyük diqqət yetirilir. Məqalədə verilmiş tədqiqatın məqsədi sürtkü yağları və sürtkü materialları haqqında ümumi qaydaların, həmçinin sürtünmə səthlərində sərhəd qatlarının yaranma xüsusiyyətlərinin və bu zaman müşahidə olunan qanunauyğunluqların öyrənilməsindən ibarətdir. Silindr 52 yağı və balta üçün plastik sürtkü mühitində şaroşkalı baltanın diyircəkli podşipniki üçün uyğun olan sürtünmə cütünün müxtəlif energetik yüklənməsi zamanı sürtkü reaktivlərindən istifadə etməklə sərhəd qatlarının qalınlığının hesablanması aparılmışdır. Təklif olunan metodologiya qazma sürtkü materiallarının tribotexnik xassələrini yaxşılaşdıran vasitələrin işlənməsi üzrə səmərəliliyi və effektivliyi artırmağa imkan vermişdir.
Açar sözlər: sərhəd qatının qalınlığı; quyuların qazılması; sürtkü materialları; sürtünmə rejimi; yeyilmə.
DOI: 10.5510/OGP20210200502
E-mail: ismakovrustem@gmail.com
Ş.Ş. Cumayev1, Yu.Q. Borisova1, Q.Z. Raskildina1, R.R. Daminyev2, S.S. Zlotskiy1
1Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Ufa, Rusiya; 2Ufa Dövlət Neft Texniki Universiteti, Sterlitamak filialı, Rusiya
Dixlorometilbenzol-1,2-əsasında tsiklik asetal və qem-dixlorosiklopropanların alınması
Dimetil-2,2-oksimetil-4 dioksolan (ketal-kül)-3 və diklometilbenzol-1,2 istifadə etməklə fazalararsı kataliz şəraitində tərkibində sikloasetal fraqmentləri olan mono- və diefirlər sintez edilmişdir. Həmçinin, dixloridin köməyilə, benzolun iştirakı ilə allil spirtinin mono- və diefirləri alınmışdır. Xloroform, qələvi və katamin AB katalizatorunun istifadəsi ilə qeyri-həddi efirlərin dixlorosiklopropanlaşdırılması qem-dixlorosiklopropan fraqmentləri ehtiva edən birləşmələrin alınmasına imkan yaratmışdır. Ketal-külün [(alloksi) metil]-1-(xlorometil) benzen-2 (allil spirtinin monotörəməsi) ilə O-alkillənməsi vasitəsilə quruluş baxımından dioksolan-1,3 və qemdixlorosiklopropan fraqmentləri ilə uyuşan sadə efir sintez edilmişdir. Alınan maddələr kütlə-spektrometriyası (Nist tədqiqat bazası olan «Xromatek-Kristall» cihazı) və NMR spektroskopiyası («Bruker» cihazı) üsulları ilə analiz edilib təsdiqlənmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, alınan bir sıra birləşmələr arasında HEK293, SH-SY5Y, MCF-7 və A549 qəfəs xətlərinə qarşı sitoloji aktivliyi yalnız {[(2-{[(2,2-diklorosiklopropil) metoksi] metil}-benzil) oksi] metil}-4 - dimetil-2,2-dioksolan-1,3 nümayiş etdirmişdir.
Açar sözlər: o-ksililendixlorid; dixlorosiklopropanlaşdırma; tsiklik asetallar; bioloji aktivlik.
DOI: 10.5510/OGP20210200503
E-mail: yulianna_borisova@mail.ru